Warszawa 2002
310 str., okładka twarda wys. 24 cm
stan dobry


SPIS TREŚCI

Wstęp..............................................................5

Rozdział I
Polityka brandenburska w okresie elekcji 1648 r. a postawa szlachty koronnej wobec elektora Fryderyka Wilhelma i spraw Prus Książęcych ... 22

Rozdział II
Atmosfera wokół odnowienia inwestytury pruskiej na sejmie koronacyjnym
w 1649 r. Pomoc wojskowa elektora podczas wyprawy zborowskiej ..... 55

Rozdział III
Obustronne desinteressment. Od sejmu jesiennego 1649 r.
do końca 1654 r.............................................. 76

Rozdział IV
Dyplomatyczna uwertura. Szlachta wobec możliwości sojuszu z Brandenburgią w ostatnich miesiącach przed najazdem szwedzkim. . . 110
Rozdział V
Wokół Prus Królewskich. „Haec enim est Helena illa...".............139

Rozdział VI
Od Królewca do Labiawy. Szlachta koronna wobec Fryderyka Wilhelma
jako sojusznika Szwedów......................................186

Rozdział VII
W stronę Welawy............................................229

Rozdział VIII
Szlachta koronna wobec traktatów welawsko—bydgoskich
na sejmie 1658 r. ............................................259

Zakończenie.......................................................285
Wykaz skrótów.....................................................292
Źródła archiwalne...................................................294
Źródła drukowane...................................................296
Bibliografia........................................................299


WSTĘP

Czasy panowania Jana Kazimierza to dla stosunków polsko—brandenburskich okres przełomowy. Rzeczpospolita wchodzi wtedy już nieodwracalnie w okres głębokiego i długotrwałego kryzysu, podczas gdy kompleks terytoriów znajdujących się pod pano­waniem głównej linii Hohenzollernów, dla uproszczenia zwany dalej krótko i niepre­cyzyjnie Brandenburgią, zaczyna zajmować czołową pozycję w polityce europejskiej.
Te dwa procesy były ściśle ze sobą powiązane. Wzrost znaczenia Brandenburgii byl możliwy w dużej mierze dzięki postępującemu osłabieniu Rzeczypospolitej i sam się do niego coraz bardziej przyczyniał. W ten sposób w środkowo-wschodniej części Europy rozpoczął się proces kształtowania nowego układu sił.
Wydaje się, iż warto prześledzić, w jakim stopniu zjawisko to było ówcześnie dostrze­gane przez szlachecki „naród polityczny". Szerzej ujmując zagadnienie: w jakim zakre­sie powszechna świadomość społeczeństwa była zdolna postrzegać początki długotrwa­łych procesów historycznych.
Przyjęte przeze mnie granice chronologiczne stanowią obramowanie roku 1657, daty zawarcia traktatów welawsko—bydgoskich. Czyniły one z elektora Fryderyka Wilhelma suwerennego władcę w Księstwie Pruskim stanowiącym do tej pory lenno Rzeczypos­politej , które — w przeciwieństwie do Marchii Brandenburskiej i posiadłości nadreń-skich Hohenzollernów — nie wchodziło w skład Rzeszy Niemieckiej. Stworzyło to podstawy prawne do późniejszego utworzenia Królestwa Pruskiego.
Rok 1657 przyjmuję jako umowny moment przechylenia się szal wagi na korzyść Brandenburgii. Zdaję sobie przy tym w pełni sprawę, iż jest to ujęcie dyskusyjne — stanowi to jednak dla mnie raczej zaletę niż wadę proponowanego rozwiązania.
Rok 1648 wyznacza cezurę początkową badanego okresu z uwagi na wydarzenia zarówno w Rzeczypospolitej, jak i w Europie.
W pierwszym przypadku decydował o tym wybuch największego i najbardziej brze­miennego w skutki powstania ukraińskiego, które na długi czas skutecznie przykuło uwagę opinii szlacheckiej do ściany południowo-wschodniej i osłabiło poważnie siły
Rzeczypospolitej, choć świadomość skali tego osłabienia przychodziła powoli, jest to także data objęcia tronu polskiego przez nowego władcę, a sądzę, że — nie narażając się na zarzut nieuprawnionego psychologizowania — można stwierdzić, iż przy ówczesnym stylu prowadzenia polskiej polityki zagranicznej osobowość Jana Kazimierza miata bardzo istotny wpływ na kształt stosunków polsko-brandenburskich i ich odbiór przez szlachtę. Dla Brandenburgii natomiast rok ten to data traktatów westfalskich i zakończenie wyczerpującej wojny trzydziestoletniej, która przyniosła wiele zmian w europejskim układzie sił. W Rzeszy zmniejszyło się znaczenie cesarstwa, a wzrosła rola lokalnych władców. Wskutek, krótkotrwałego wprawdzie, wzrostu potęgi Szwecji punkt ciężkości europejskich rozgrywek politycznych zbliżył się do basenu Morza Bałtyckiego, a więc do terytoriów rządzonych przez elektorską linię Hohenzollernów. Kompleks ziem brandenbursko—pruskich stał się ponownie naturalnym terenem walk o panowanie nad Bałtykiem. Wywarło to wpływ na losy obu będących przedmiotem naszego zain­teresowania krajów.
Jednocześnie pogłębiał się kryzys struktur państwowych Rzeczypospolitej, cze­go jaskrawym dowodem stało się uznanie w 1652 r. po raz pierwszy jednostkowego liberum veto za wystarczającą przyczynę zerwania sejmu. W Marchii Brandenburskiej natomiast rozpoczęły się wówczas przemiany, które w następnym stuleciu doprowadzą do powstania monarchii absolutnej.
Rok 1658 — jako zamykający interesujący mnie w tej pracy okres — wydawać się może datą dyskusyjną. Na pozór właściwsze byłoby doprowadzenie tych rozważań do 1660 r., czyli do pokoju oliwskiego, który — pacyfikując tę część Europy — stabilizował zarazem świeżo zdobytą samodzielną pozycję Brandenburgii. Jednakże już w roku 1658, kiedy to sejm Rzeczypospolitej zatwierdził traktaty welawsko-bydgo-skie, zmiana układu sił stała się faktem. Tak było to też postrzegane przez współczes­nych — wizyta Ludwiki Marii w Berlinie na przełomie czerwca i lipca 1658 r., kilka tygodni przed rozpoczęciem sejmu walnego, który miał m.in. zatwierdzić traktaty welawsko-bydgoskie, była daremną próbą uzyskania od elektora konkretnych przyrze­czeń pomocy, zanim „klamka zapadnie" i dokonana będzie ratyfikacja układów polsko-brandenburskich. Tak też widziała to zapewne opinia szlachecka, skoro po sej­mie 1658 r. nie wysuwała pomysłów rewizji traktatów z elektorem. Pokój w Oliwie był tylko ich ponownym potwierdzeniem, międzynarodowym utrwaleniem uznania świeżo zdobytej samodzielności. Zaś badanie mechanizmów kształtowania się i funkcjonowa­nia tej opinii należy do głównych celów tej pracy.
Także w polityce zagranicznej Rzeczypospolitej rok 1658 przyniósł istotną zmianę: para królewska odwróciła się od sojuszu z Austrią w stronę koncepcji przymierza z Francją. Zmieniało to znaczenie Brandenburgii w kombinacjach politycznych, a co za tym idzie — nastawienie do elektora zarówno dworu, jak i szlachty.
Niewątpliwie interesujące byłoby również prześledzenie, jak opinia szlachecka rea­gowała na dalsze następstwa traktatów welawsko-bydgoskich, m.in. na realizację ich postanowień szczegółowych (spory o Braniewo, Elbląg, Drahim). Jednak z uwagi na rozległość tej problematyki i luki w aktualnym stanie badań, np. dotyczących aspektów programowych, częściowo także politycznych rokoszu Lubomirskiego, trzeba, choć z żalem, odłożyć na jakiś czas to zamierzenie.
Uzasadnienia wymaga również zajęcie się w tej pracy opiniami szlachty koronnej, przy marginalnym jedynie uwzględnieniu głosów litewskich.
Wynika to z istotnych powodów. Czynniki, które kształtowały na Litwie opinię publiczną wobec Brandenburgii i lenna pruskiego, różniły się w dużym stopniu od tych, z którymi spotykamy się w Koronie. Znaczenie gospodarcze ziem Księstwa Pruskiego dla gospodarki litewskiej było nieporównywalnie większe (wywóz zboża i produktów leśnych przez porty pruskie, głównie Królewiec, a co za tym idzie kwestia polityki celnej elektorów). O ile dla Korony porty Księstwa (głównie Królewiec i Kłajpeda) miały znikome znaczenie gospodarcze, to w handlu litewskim odgrywały one ważną rolę. Ewentualne zaognienie stosunków polsko-brandenburskich mogło spowodować utrud­nienia w handlu. Za Władysława IV szlachta litewska protestowała przeciw traktatowi celnemu z 1641 r. (zwłaszcza na sejmie 1643 r.), argumentując, że nakładaniem tak wyso­kich ceł elektor narusza prawa Rzeczypospolitej. Dwór jednak nie zamierzał wyrzekać się płynących stąd korzyści finansowych, więc protesty posłów nie odniosły skutku'.
Dużą rolę odgrywała również odmienna struktura społeczna Wielkiego Księstwa, a zwłaszcza dużo większa niż w Koronie rola magnaterii. Inaczej wyglądały tu mechaniz­my kształtowania się opinii szlacheckiej, a jej znaczenie było o wiele mniejsze. Sejmiki litewskie znajdowały się często pod przemożnym wpływem tego czy innego rodu mag­nackiego i w związku z tym wyrażane przez nie poglądy nie były samodzielnymi przeko­naniami szlachty, ale odbiciem aktualnej polityki prowadzonej przez Radziwiłłów, Sa­piehów czy Paców. Nie można więc traktować ich tak samo jak opinii formułowanych przez większość sejmików koronnych, które w znacznej mierze rzeczywiście były odbi­ciem nastawienia ogółu szlachty danej ziemi do danego problemu.
Naszkicowane powyżej różnice odzwierciedlały się również w odmiennym systemie obiegu informacji, w którym większą role odgrywały dwory magnackie jako ośrodki propagandowe czy też korespondencja i manifesty osobistości wyżej postawionych w nieformalnej hierarchii społeczeństwa szlacheckiego. Czynniki te kształtowały oczywi­ście także opinię publiczną w Koronie, ale ich znaczenie było tam jednak mniejsze.
Korona i Wielkie Księstwo Litewskie różniły się też, jeśli chodziło o priorytety w po­lityce zagranicznej, co wpływało na odmienne traktowanie brandenbursko-pruskiego sąsiada. Na Litwie dominowała obawa przed zagrożeniem ze strony Moskwy, mniejsze obawy żywiono przed Szwecją. Natomiast postawa elektora większą rolę odgrywała w stosunkach polsko—szwedzkich niż polsko—moskiewskich, gdzie jej wpływ w owym czasie był marginalny.
Na koniec należy też wspomnieć o jeszcze jednym istotnym czynniku: stan zachowa­nia źródeł litewskich jest znacznie gorszy niż koronnych, co zwiększyłoby niestety ryzyko zbudowania niekompletnego i nieprzystającego do rzeczywistości historycznej obrazu.
Badanie opinii publicznej w odległej przeszłości nasuwa wiele trudności i wątpli­wości metodologicznych. Z uwagi na, z jednej strony fragmentaryczność i ...

Słowa kluczowe: