Przedmowa ... 7

 

1. Wiadomości podstawowe ... 9

1.1. Wprowadzenie ... 9

1.2. Pojęcia i nazewnictwo ... 12

1.3. Naturalność wód ... 14

1.4. Przyczyny utraty naturalności wód ... 17

1.5. Zakres przywracania naturalności ... 21

1.6. Aspekty prawne renaturyzacji rzek i dolin23

 

2. Właściwości fizyczne i chemiczne wód rzecznych ... 27

2.1. Ruch wody ... 27

2.1.1. Podstawowe równania ruchu ... 27

2.1.2. Średnia prędkość przepływu ... 29

2.1.3. Opory przepływu ... 31

2.1.4. Rozkład prędkości ... 40

2.2. Morfologia rzek ... 44

2.2.1. Procesy kształtowania rzek ... 44

2.2.2. Cechy morfologiczne rzek ... 47

2.2.3. Morfologia rzek uregulowanych ... 63

2.2.4. Charakterystyka materiału dennego ... 70

2.2.5. Stabilność koryt rzecznych ... 74

2.3. Warunki świetlne ... 78

2.4. Warunki termiczne ... 81

2.5. Jakość wody ... 81

2.6. Samooczyszczanie wód ... 87

2.6.1. Charakterystyka procesu ... 87

2.6.2. Skład i ilość zanieczyszczeń ... 88

2.6.3. Podstawowe procesy biochemiczne ... 89

2.6.4. Tlen w wodzie ... 92

2.6.5. Opis matematyczny procesów biochemicznych ... 95

 

3. Warunki ekologiczne ... 101

3.1. Roślinność ... 101

3.1.1. Informacje ogólne ... 101

3.1.2. Roślinność strefy korytowej ... 105

3.1.3. Roślinność wysoka strefy brzegowej i terenu zalewowego ... 109

3.1.4. Znaczenie roślinności dla funkcjonowania ekosystemów wodnych ... 111

3.1.5. Podstawowe cechy i właściwości drzew i krzewów ... 114

3.1.6. Charakterystyka wybranych gatunków drzew117

3.1.7. Charakterystyka krzewów121

3.2. Zwierzęta ... 123

3.2.1. Wprowadzenie123

3.2.2. Pierwotniaki i bezkręgowce ... 124

3.2.3. Ryby ... 129

3.2.4. Płazy i gady ... 133

3.2.5. Ptaki ... 133

3.2.6. Ssaki ... 136

3.3. Klasyfikacja ekologiczna rzek ... 137

 

4. Zasady renaturyzacji rzek ... 141

4.1. Wprowadzenie ... 141

4.2. Cele renaturyzacji ... 144

4.3. Występowanie potrzeb renaturyzacyjnych ... 146

4.4. Etapy przywracania naturalności ... 149

4.5. Bariery i ograniczenia renaturyzacji rzek ... 150

4.6. Planowanie i przygotowanie renaturyzacji rzek ... 153

4.7. Koszty renaturyzacji rzek ... 159

 

5. Charakterystyka robót renaturyzacyjnych ... 161

5.1. Działania w korycie rzeki ... 161

5.1.1. Aktywność hydromorfologiczna ... 161

5.1.2. Układ poziomy rzeki ... 162

5.1.3. Profil podłużny ... 169

5.1.4. Przekroje poprzeczne ... 174

5.1.5. Zróżnicowanie struktur rzecznych ... 177

5.2. Działania w strefie brzegowej ... 178

5.2.1. Budowle i umocnienia ... 178

5.2.2. Ukształtowanie skarp ... 180

5.2.3. Ukształtowanie linii brzegowej ... 180

5.2.4. Roślinność brzegowa ... 183

5.2.5. Elementy habitatowe ... 183

5.3. Działania na terenie zalewowym ... 185

5.3.1. Użytkowanie i morfologia terenu ... 185

5.3.2. Częstość i czas zalewów ... 189

5.3.3. Zróżnicowanie wilgotnościowe ... 191

5.3.4. Korytarze ekologiczne w dolinie ... 194

5.3.5. Roślinność ... 194

5.4. Działania na dopływach i w obszarze zlewni ... 195

5.4.1. Zagospodarowanie zlewni ... 195

5.4.2. Jakość wody ... 195

5.4.3. Retencjonowanie wody ... 197

5.4.4. Działania przeciwerozyjne ... 199

5.4.5. Korytarze ekologiczne ... 201

5.5. Inne roboty związane z renaturyzacją ... 201

 

6. Wykorzystanie roślin w przywracaniu naturalności rzek ... 205

6.1. Wprowadzenie ... 205

6.2. Ogólne zasady roślinnej zabudowy rzek ... 210

6.2.1. Koryto główne ... 210

6.2.2. Tereny zalewowe ... 212

6.3. Zastosowanie roślinności w zabudowie rzek ... 215

6.3.1. Rośliny wodne ... 215

6.3.2. Trawy ... 216

6.3.3. Krzewy ... 217

6.3.4. Drzewa ... 219

6.3.5. Rośliny w umocnieniach i budowlach technicznych ... 227

6.4. Utrzymanie roślinnej zabudowy rzek ... 239

 

7. Pasy brzegowe ... 241

7.1. Wprowadzenie ... 241

7.2. Nazewnictwo i podstawowe pojęcia ... 243

7.3. Funkcje pasów brzegowych ... 244

7.4. Skutki tworzenia i funkcjonowania pasów brzegowych ... 247

7.4.1. Wpływ na jakość wód ... 247

7.4.2. Wpływ na krajobraz ... 252

7.4.3. Znaczenie ekologiczne ... 253

7.4.4. Wpływ pasów roślinnych na redukcję hałasu ... 255

7.4.5. Znaczenie gospodarcze ... 255

7.5. Zalecenia praktyczne ... 256

7.6. Utrzymanie pasów brzegowych ... 260

 

8. Przebieg i wyniki procesu renaturyzacji ... 263

8.1. Wprowadzenie ... 263

8.2. Potok Mümling ... 263

8.3. Potok Lüttringhauser ... 267

8.4. Potok Dellwiger ... 268

8.5. Rzeka Środkowy Oker ... 271

8.6. Rzeka Izara ... 273

8.7. Rzeka Cole ... 275

8.8. Stopień Beim Preussischen (Rottenburg) ... 276

8.9. Dolina górnej Narwi ... 278

8.10. Rzeka Kwacza ... 281

8.11. Ekologiczna efektywność robót renaturyzacyjnych – uwagi końcowe ... 283

 

9. Hydrauliczne skutki renaturyzacji rzek ... 285

9.1. Wprowadzenie ... 285

9.2. Wpływ renaturyzacji rzeki na opory przepływu ... 286

9.2.1. Wpływ roślinności ... 287

9.2.2. Wpływ krzywizny trasy ... 295

9.2.3. Wpływ innych czynników296

9.3. Przepustowość koryta ... 298

9.4. Stabilność koryta ... 300

 

Literatura ... 302

Ochrona krajobrazu

 

I. Wstęp (Barbara Żarska) ... 9

II. Krajobraz – pojęcie i struktura (Barbara Żarska) ... 11
A. Pojęcie krajobrazu i jego współczesne rozumienie ... 11
B. Komponenty i elementy krajobrazu ... 15
C. Struktura krajobrazu ... 15

III. Światowe inicjatywy na rzecz powstrzymania globalnego kryzysu środowiska mające znaczenie dla ochrony krajobrazu (Barbara Żarska) ... 21
A. Ochrona przyrody i środowiska – rys historyczny ... 21
B. Ogólnoświatowy kryzys środowiska i zintegrowane działania na rzecz jego powstrzymania ... 23
C. Czerwone księgi roślin i zwierząt ... 33

IV. Ochrona krajobrazu w Polsce – główne podstawy prawne (Barbara Żarska, Małgorzata Szymczak-Piątek) ... 37
A. Wprowadzenie ... 37
B. Wytyczne do kształtowania krajobrazu zawarte w Konstytucji RP i polityce ekologicznej państwa ... 37
C. Ważniejsze akty prawne mające istotne znaczenie dla ochrony krajobrazu ... 42
D. Ochrona środowiska przyrodniczego ... 45
1. Ustawa – Prawo ochrony środowiska z 2001 roku – kompleksowa regulacja prawna dotycząca ochrony zasobów środowiska ... 45
2. Ustawa o ochronie przyrody z 2004 roku – podstawowa regulacja prawna dotycząca ochrony przyrody ... 47
a. Znaczenie i cele ochrony przyrody ... 47
b. Formy ochrony przyrody oraz obszary i obiekty chronione ... 48
c. Plany ochrony ... 66
d. Ochrona w drodze uznania za park gminny oraz ochrona terenów zieleni i zadrzewień ... 69
e. Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków ... 72
3. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku – znaczenie dla ochrony krajobrazu całego kraju, w tym dla ochrony środowiska przyrodniczego ... 77
4. Ustawa o lasach z 1991 roku – znaczenie dla ochrony leśnych zasobów krajobrazowych ... 78
5. Inne akty prawne zawierające istotne odniesienia do ochrony krajobrazu przyrodniczego ... 80
E. Ochrona środowiska kulturowego ... 92
1. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku – podstawowa regulacja prawna dotycząca ochrony środowiska kulturowego ... 92
2. Inne akty prawne mające istotne znaczenie dla ochrony elementów kulturowych ... 97
F. Ochrona środowiska wizualnego w zapisach prawa krajowego ... 99

V. Prawo Unii Europejskiej dotyczące ochrony przyrody i krajobrazu (Barbara Żarska) ... 102
A. Wprowadzenie ... 102
B. Rozporządzenia Unii Europejskiej ... 102
C. Dyrektywy Unii Europejskiej ... 105

VI. Konwencje międzynarodowe mające istotne znaczenie dla ochrony krajobrazu (Barbara Żarska) ... 112
A. Wprowadzenie ... 112
B. Konwencja ramsarska ... 112
C. Konwencja paryska – o dziedzictwie światowym ... 113
D. Konwencja waszyngtońska ... 114
E. Konwencja bońska ... 115
F. Konwencja berneńska ... 116
G. Konwencja o różnorodności biologicznej ... 116
H. Światowa koncepcja sieci rezerwatów biosfery (UNESCO – MAB) ... 117
I.  Europejska Konwencja Krajobrazowa ... 122
J.  Inne konwencje międzynarodowe ... 124

VII. Ekologiczne kryteria kształtowania krajobrazu i zasady wyznaczania systemów przyrodniczych (Barbara Żarska; podrozdział F: Barbara Żarska, Małgorzata Szymczak-Piątek) ... 130
A. Ekologiczne przesłanki kształtowania krajobrazu ... 130
B. Główne zasady kształtowania krajobrazu w aspekcie ochrony wartości przyrodniczych i struktury ekologicznej ... 138
C. Krajowy system obszarów chronionych i znaczenie przyrodnicze Polski w Europie ... 141
D. Przykłady innych koncepcji systemów obszarów chronionych ... 147
E. Główne zasady i problemy ochrony różnych typów ekosystemów ... 154
1. Wskazania ogólne ... 154
2. Zasady ochrony lasów i zrównoważona gospodarka leśna ... 154
3. Zasady ochrony torfowisk ... 159
4. Zasady ochrony roślinności kserotermicznej ... 161
5. Zasady ochrony łąk i muraw ... 162
6. Zasady ochrony krajobrazu rolniczego ... 164
7. Zasady ochrony ekosystemów wodnych ... 166
8. Zasady ochrony krajobrazu dolin rzecznych ... 167
9. Zasady ochrony flory ... 173
10. Zasady ochrony fauny ... 176
11. Zasady ochrony przyrody nieożywionej ... 178
F.  Harmonizacja ochrony wartości przyrodniczych i rozwoju turystyki ... 180
G. Główne instrumenty ochrony krajobrazu w Polsce – podsumowanie ... 187

VIII. Ogólne zasady wykonywania studium ochrony krajobrazu dla różnych obszarów (Barbara Żarska) ... 191
A. Wprowadzenie ... 191
B. Ogólna metodyka wykonania studium ... 192
C. Zbieranie informacji i ocena stanu krajobrazu ... 194
D. Analiza środowiska przyrodniczego ... 196
E. Analiza środowiska kulturowego ... 199
F. Analiza środowiska wizualnego ... 200
G. Podział na jednostki przestrzenno-krajobrazowe ... 202
H. Waloryzacja krajobrazowa ... 202
I. Opracowanie koncepcji ochrony krajobrazu ... 208

IX. Etyka ekologiczna a krajobraz (Małgorzata Szymczak-Piątek) ... 211
A. Wprowadzenie ... 211
B. Stosunek człowieka do środowiska i jego odpowiedzialność za środowisko ... 211
1. Stosunek człowieka do środowiska w tradycyjnych kulturach i religiach ... 211
2. Stosunek człowieka do środowiska w wybranych doktrynach filozoficznych do początku XX wieku ... 214
C. Główne nurty etyki ekologicznej ... 217
1. Antropocentryczna etyka środowiskowa ... 217
2. Etyka biocentryczna (indywidualistyczna) ... 218
3. Etyka holistyczna (ekosystemowa) ... 219
4. Etyka ochrony zwierząt ... 221
D. Uniwersalne reguły współczesnej etyki ekologicznej ... 223

Aneks 1. Ważniejsze krajowe akty prawne dotyczące ochrony krajobrazu ... 225
Aneks 2. Parki narodowe w Polsce – ogólne informacje ... 229
Aneks 3. Parki krajobrazowe w Polsce – zestawienie tabelaryczne ... 245
Aneks 4. Klasyfikacja rezerwatów przyrody ... 249
Aneks 5. Nazwy i akronimy ważniejszych organizacji i programów międzynarodowych ... 252

Literatura ... 254