KUL Lublin 1999
430 s., 24 cm
stan dobry



ZAWARTOŚĆ

WPROWADZENIE 7
Przedmiot i cel pracy 7
Zasięg badanego obszaru 8
Stan badań 10
Źródła 12

SŁOWNIK NAZW 15

KOMENTARZ DO SŁOWNIKA 329
PRZEGLĄD HISTORYCZNYCH ZNACZENIOWO-FORMALNYCH
TYPÓW NAZW 331
Nazwy dzierżawcze 334
Nazwy patronimiczne 336
Nazwy etniczne 338
Nazwy zawodowe (służebne) 340
Nazwy rodowe i stanowe 340
Nazwy fizjograficzne 341
Nazwy kulturowe 346
Nazwy dzierżawczo-fizjograficzne 351
Nazwy dzierżawczo-kulturowe 351
Nazwy fizjograficzno-kulturowe 353
Nazwy fizjograficzne lub dzierżawcze 354
Nazwy kulturowe lub dzierżawcze 354
Nazwy etniczne lub patronimiczne 355
Nazwy rodowe lub etniczne 355
Nazwy zawodowe lub patronimiczne 355
Nazwy etniczne lub kulturowe 356
Nazwy fizjograficzne lub patronimiczne 356
Nazwy fizjograficzne lub etniczne 356
Nazwy fizjograficzne lub rodowe 356
Nazwy kulturowe lub patronimiczne 356
Nazwy fizjograficzne lub kulturowe 357
Nazwy fizjograficzne lub fizjograficzno-kulturowe 358
Nazwy kulturowe lub fizjograficzno-kulturowe 358
Nazwy kulturowe lub dzierżawczo-kulturowe 358
Nazwy dzierżawczo-kulturowe lub fizjograficzno-kulturowe 359
Nazwy fizjograficzne, kulturowe lub dzierżawcze 359
Nazwy kulturowe, dzierżawczo-kulturowe lub fizjograficzno-kulturowe 359
Nazwy niejasne 359

CHRONOLOGICZNO-GEOGRAFICZNE ZRÓŻNICOWANIE NAZW ......... 360
Statystyka znaczeniowo-formalnych typów nazw 360
Językowe i pozajęzykowe uwarunkowania stratygrafii nazw 362
Nazwy a system języka 363
Toponimy w kontekście innych nazw geograficznych 363
Nazwy a rzeczywistość pozajęzykowa 369

KONTAKTY MIĘDZYJĘZYKOWE W ŚWIETLE NAZW 371
Nazwy o cechach ukraińskich 371
Wyznaczniki fonetyczne 371
Wyznaczniki morfologiczne 379
Wyznaczniki leksykalne 381
Stratygrafia nazw o cechach ruskich 386
Nazwy o cechach polskich 392
Wyznaczniki leksykalne 392
Wyznaczniki inne 398
Stratygrafia nazw o cechach polskich 398
Stratygrafia nazw o cechach polsko-ruskich 401
Nazwy ukraińskie o cechach polskich 403
Nazwy neutralne 405
Nazwy o cechach niemieckich 411
Nazwy o cechach węgierskich, turańskich i wołoskich 412
Nazwy o cechach bałtyckich i czeskich 413

PODSUMOWANIE 415

OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW - BIBLIOGRAFIA 419
Skróty tytułów źródeł i opracowań drukowanych 419
Skróty źródeł rękopiśmiennych 424
Skróty tytułów czasopism i wydawnictw zbiorowych 424
Skróty nazw powiatów w Polsce i rejonów na Ukrainie 425
Skróty inne 425
SUMMARY 427

ZAŁĄCZNIK: MAPA


WPROWADZENIE

PRZEDMIOT' I CEL PRACY

W studium niniejszym przedstawiono historycznojęzykową analizę nazw miejscowości, które były rejestrowane od najdawniejszych czasów do dziś na obszarze historycznej ziemi przemyskiej, gdzie ujawnia się blisko 1200 punktów osadniczych oraz jeszcze większa liczba sygnujących je nazw. Pozwala ona uchwycić statystyczne zróżnicowanie oraz cechy wspólne tych toponimów, tworzących pewną zorganizowaną całość w granicach mapy osadniczo-nazewniczej danego regionu ukształtowanego w wyniku określonych procesów osadniczo-politycznych.
W badaniu tej mapy sprawą bardzo istotną jest jej uwikłanie w historyczny kontekst językowy niepolski - ruski. W sytuacji, gdy na większości badanego obszaru funkcjonowały aż do U wojny światowej dwa systemy toponimiczne -polski i ukraiński, dochodziło do ich wzajemnych kontaktów, objawiających się w zapożyczeniach całych toponimów lub pewnych ich elementów. Ta specyfika badanego obszaru mieszanego pod względem językowym narzuca konieczność traktowania materiału toponimicznego w aspekcie porównawczym polsko-ruskim. Służy temu uwzględnienie w części dokumentacyjnej słownika nazw tak materiału polskiego, jak i ruskiego. Ze względu jednak na jego nierównomierność jakościową oraz ilościową (zapisy ruskie są stosunkowo nieliczne i na ogól późne) nic stwarza on właściwej bazy dla równorzędnej analizy historycznojęzykowej polsko-ruskiej. Pierwszoplanowym zatem przedmiotem badań jest mapa toponimiczna polska, która jednak z racji wspomnianego uzależnienia jest konfrontowana z odpowiednimi formami ruskimi. Ma to doprowadzić do wychwycenia w badanej toponimii cech ruskich i wyróżnienia rodzimych. Dokładniej o założeniach pracy traktuje dalsza część Wprowadzenia oraz wstęp do Słownika nazw.


ZASIĘG BADANEGO OBSZARU

Północno-zachodni zasięg badanego terytorium na linii od Racławówki pod Rzeszowem po Krzeszów nad Sanem jest wyznaczony historyczną granicą ziemi przemyskiej z województwem sandomierskim, stanowiącą od początku XI do pot. w. XIV granicę państwową między Polską a Rusią, potem zaś aż do rozbiorów zachodnią granicę tej ziemi w ramach szerszego obszaru Rusi Czerwonej przyłączonej do Polski w wyniku akcji militarnej Kazimierza Wielkiego. Przez cały ten czas była to linia oddzielająca teren etnicznie mieszany od rdzennie polskiego. Granica północna badanego obszaru na odcinku od Sanu pod Krzeszowem po Wolaniny pod Biłgorajem oraz Ulów pod Tomaszowem jest zgodna z południową granicą województwa lubelskiego i ziemi chełmskiej. Na odcinku wschodnim od Wolanin po Wólkę Rosnowską w pobliżu Jaworowa badana ziemia sąsiaduje z województwem bełskim, wchodzącym - podobnie jak ziemia przemyska - wraz z całym województwem ruskim w skład Rusi Czerwonej. Dalej w kierunku południowo-wschodnim i południowo-zachodnim badany obszar graniczy z ziemiami lwowską i halicką. Od południowego zachodu wzdłuż grzbietu karpackiego sąsiaduje z historycznymi Węgrami, a od źródeł Sanu po Racławówkę z historyczną ziemią sanocką w jej najdawniejszym zasięgu (sprzed XVI w.), stanowiącą także część województwa ruskiego, pośrednio Rusi Czerwonej. Granice omawianego terytorium pokazuje mapa dołączona do niniejszej pracy.
Po drugiej wojnie światowej historyczna ziemia przemyska została podzielona między Polskę a Ukrainę ukośną, niemalże prostą linią na wschód od Ustrzyk Dolnych, Przemyśla i Lubaczowa, niemotywowaną ani etnicznie, ani fizjograłicznie. Obecnie część ukraińska badanego obszaru należy do okręgu lwowskiego i jest podzielona między rejony: jaworowski, mościski, gródecki, drohobycki, starosamborski, samborski, turczański, skolski i stryjski. Część polska od czasu najnowszej reformy administracyjnej w 1999 r. znajduje się w przeważającej mierze w województwie podkarpackim i jest podzielona na powiaty: ustrzycki, przemyski, jarosławski, przeworski, łańcucki, rzeszowski, leżajski i niski. Skrawek północny
polskiej części historycznej ziemi przemyskiej leży w województwie lubelskim, zajmując południową część powiatu biłgorajskiego i tomaszowskiego. Ten sam polski obszar od czasu reformy administracyjnej z lat siedemdziesiątych był podzielony między cztery województwa. Największa wschodnia część mieściła się w województwie przemyskim, zachodnia - w rzeszowskim. Fragment północny wciśnięty klinem między historyczne województwa bełskie i lubelskie znajdował się w granicach województw tarnobrzeskiego i zamojskiego. Jego południowa granica, opierająca się o rzekę San i Złotą, wyznaczała już w okresie XV-XVIII w. północny zasięg starostwa leżajskiego, później zaś była brana pod uwagę w podziale w 1809 r. ziemi przemyskiej na południową i środkową część galicyjską oraz część północną pozostającą pod zaborem rosyjskim. W okresie międzywojennym z granicą tą w przybliżeniu korespondował podział na województwa lubelskie i lwowskie, a po II wojnie światowej aż po lata siedemdziesiąte - na lubelskie i rzeszowskie z podobnym jak dzisiaj podziałem na powiaty. Nowością dzisiejszej mapy administracyjnej badanego regionu jest przesunięcie na północny wschód granic powiatu przeworskiego na terytorium byłego powiatu jaroslawskiego, poszerzenie od północy zasięgu powiatu rzeszowskiego kosztem części powiatu kolbuszow-skiego, będącej kiedyś w granicach ziemi przemyskiej, oraz powiększenie na południowym wschodzie obszaru powiatu niskiego o północny skrawek powiatu leżajskiego oraz zachodni powiatu biłgorajskiego w województwie lubelskim.
Wydzielony wyżej obszar stanowi dla celów niniejszej pracy określoną całość o właściwym sobie obrazie nazewnictwa, stanowiącym rezultat historycznych czynników osadniczych zależnych od uwarunkowań dziejowych i geograficznych.
Dzieje polityczne tego obszaru - przetargi i walki między Rusią a Polską za pierwszych Piastów, przyłączenie na okres ponad trzech wieków do Rusi (od początku XI do poł. XIV w., ściślej do lat 1[zasłonięte]340-13), włączenie potem do Polski przez Kazimierza Wielkiego, zagarnięcie przez Austrię po I rozbiorze (1772 r.). powrót do Polski od 1918 r. - wpłynęły na złożony układ stosunków etniczno-osadniczych, wyrażający się obecnością na tym terenie żywiołu polskiego, ruskiego i niemieckiego. Niezależnie od historycznych stosunków politycznych między krajami wchodzącymi w konflikty rozwijał się tu ruch osadniczy żydowski, który dopełnił obrazu mozaiki narodowościowej na omawianym terenie. W rezultacie długowiecznych różnorakich kontaktów narodowościowych badane terytorium przybrało i zachowało w znacznej części (bez terenu pólnocno-zachodniego) aż do czasów II wojny światowej charakter językowy mieszany, z dominującym udziałem etnosu polskiego i ukraińskiego, co włącza je w długi pas pogranicza Polski z Ukrainą i Białorusią.

Słowa kluczowe: