"Mechanizmy eksterminacji krakowskich uczonych w Akcji Specjalnej Kraków – Sonderaktion Krakau 1939–1945"

Henryk Pierzchała

Profesor Henryk Pierzchała jest autorem wielu prac z zakresu stosunków polsko-niemieckich, w tym książki Wyrwani ze szponów państwa SS. Sonderaktion Krakau 1939–1941 (Kraków 1997), wydanej także w niemieckiej wersji językowej (Stuttgart 1997), oraz książki pod tytułem Pomocne dłonie Europejczyków (1939–1944), wydanej w Krakowie w 2005 roku. W swoich pracach wykazał się opanowaniem warsztatu historycznego oraz dotarł do wielu oryginalnych i wcześniej nieznanych źródeł, między innymi dotyczących Sonderaktion Krakau. Jest także autorem kilkunastu artykułów traktujących o polsko- niemieckiej współpracy naukowej na tle straszliwego wydarzenia w dziejach, jakim była druga wojna światowa. Jednym z tematów, którymi zajął się Henryk Pierzchała, jest eksterminacja krakowskich uczonych w latach 1939–1945.

Przygotowana przez prof. Pierzchałę książka Mechanizmy eksterminacji krakowskich uczonych w Akcji Specjalnej Kraków – Sonderaktion Krakau 1939–1945 jest kolejnym – trzecim – dziełem dotyczącym tego tragicznego wydarzenia w dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej. Profesor stara się wyjaśnić, jak doszło do takiego planu, niemającego precedensu w dziejach nowoczesnej Europy. Książka jest konstruowana tak, by dotrzeć do szerokich kręgów czytelników: pierwszy rozdział jest poświęcony dziejom kontaktów polsko-niemieckich, a drugi kulturalnej roli Krakowa w dziejach kultury i nauki – zarówno polskiej, jak i światowej. Wstęp jest skierowany do osób nieznających historii Polski i Krakowa, szczególnie do młodzieży oraz cudzoziemców, by uświadomić im, w jaki sposób wojna i hitlerowski terror niszczyły dorobek wielu pokoleń mieszkańców Rzeczypospolitej. Dzieje polsko-niemieckiej współpracy kulturalnej, wzajemne stosunki dwóch narodów przedstawił autor w dość wyczerpujący sposób. Po lekturze tych wstępnych rozdziałów trudno wprost uwierzyć, że Niemcy żyjący w III Rzeszy mogli dopuścić się zbrodni na narodzie, z którym przez wieki żyli w zgodzie.

Dwa pierwsze rozdziały stanowią znakomite tło do dalszej, głównej, części problemu badawczego, czyli do przedstawienia mechanizmu funkcjonowania władzy w III Rzeszy oraz skutków obłędnej ideologii, jaka przyświecała wodzom faszystowskim. Profesor Pierzchała przebadał struktury organizacyjne III Rzeszy i już wcześniej stwierdził, że było to państwo, które podporządkowywało wszystkie swoje działania ideologii będącej podstawą jego istnienia. Ideologii zbrodniczej, której realizacja doprowadziła do śmierci kilkudziesięciu milionów ludzi. Treść kolejnego rozdziału wynika logicznie z poprzednich i dzięki nim jest bardziej zrozumiała dla czytelnika. Dokonane przez hitlerowców ludobójstwo Polaków i innych narodów Europy nie byłoby zrozumiałe bez przedstawienia mechanizmu funkcjonowania „państwa SS”. Urzędy państwowe w III Rzeszy zostały całkowicie podporządkowane partii nazistowskiej i realizowały, wraz z policją, urzędem bezpieczeństwa oraz armią, plan mający najpierw unicestwić inteligencję, a następnie podporządkować sobie cały naród polski.

Publikowanie książek o tej tematyce jest w obecnych czasach bardzo celowe, ponieważ wiele osób nie wie, jak wyglądała eksterminacja narodów europejskich w czasie drugiej wojny światowej, szczególnie na wschód od Niemiec. Eksterminacja krakowskich uczonych – w skali cierpień kilkuset milionów ludzi w okresie wojny – jest niewielkim epizodem. Jednak reakcja na nią świadczy o międzynarodowej solidarności uczonych, a przede wszystkim ukazuje ich jako grupę zawodową wyznającą zawsze i we wszystkich okolicznościach najwyższe racje etyczne i moralne.

Dzięki pracy Henryka Pierzchały czytelnik dowiaduje się o wkraczaniu
ideologii nazistowskiej we wszystkie dziedziny życia społecznego III Rzeszy. Początkowo niewielka część uczonych, ludzi kultury i społeczeństwa niemieckiego poparła totalitaryzm. Dało to jednak faszystom podstawę do wprowadzenia takich zarządzeń, takiego prawa, które poniżało przeciwników politycznych, dawało narzędzia do ich zwalczania oraz realizowania obłędnych teorii rasistowskich. To przedstawienie struktur i mechanizmów funkcjonowania państwa nazistowskiego jest jednym z nielicznych w języku polskim dzieł naukowych. Dzięki tej formie prezentacji czytelnik może łatwiej uzyskać świadomość o tym jakże perfekcyjnym systemie panowania człowieka nad człowiekiem, dążącym do realizacji zła w najczystszej jego postaci. Książka prof. Henryka Pierzchały obrazuje działanie systemu obozów koncentracyjnych, nastawionych z jednej strony na eliminowanie przeciwników politycznych, osób narodowości żydowskiej oraz innych podbitych narodów, a z drugiej – na podtrzymywanie gospodarki Rzeszy w czasie trwającej wojny i brutalne zdobywanie rąk do pracy w celu utrzymywania wielomilionowej armii.

W tym przerażającym systemie działania państwa faszystowskiego
w obliczu bezzasadnego aresztowania krakowskich naukowców u części
ich niemieckich kolegów odezwała się przyzwoitość i w tamtych warunkach
wielka odwaga cywilna. Tacy ludzie jak slawista Max Vasmer czy Hasso Härlen ratowali honor uczonych niemieckich, upominając się o wolność dla swoich polskich kolegów i współpracowników.

Dzieło prof. Pierzchały to przede wszystkim świetnie udokumentowane (na szerokiej bazie źródłowej) studium o terrorze państwowym. Duża część źródeł wykorzystana przez autora została przez niego odkryta i po raz pierwszy udostępniona polskiej nauce historycznej.

Załączony w aneksie dokument Plan generalny Wschód wskazuje na nieludzki charakter działań hitlerowców i obłędny plan wobec narodów Europy Środkowej i Wschodniej. W publikacji zostały zamieszczone wykazy obozów koncentracyjnych, o których istnieniu wiele osób nie wiedziało; o niektórych obozach już zapomniano.

Niezwykle cennym fragmentem rozprawy jest załączona bardzo obszerna bibliografia. Posługując się nią, można dotrzeć do różnorodnych zagadnień związanych z dziejami III Rzeszy oraz drugiej wojny światowej.

Zdzisław Pietrzyk, listopad 2007, numer 96

Ilość stron: 435

Wymiary: 24x17x3cm