PWN
Warszawa 1986
404 str., okładka twarda wys. 24 cm
stan dobry (stemple i sygn. bibl)


I Wstęp . . ...........
II Wiadomości o życiu i twórczosci Jana Zawiejskieqo 1. Rodzina
2. Lata edukacji
3. W Krynicy i we Lwowie .
4. Kraków i sprawa Teatru Miejskiego
5. Zagraniczne wojaże
6 Działalność krakowska
7 Ostatnie lata życia i twórczymi
III. Przeglądd twórczości Jana Zawiejskiego
1. Prace niesamodzielne w atelier Heinricha von Ferstla (1880 - 1884) 2. Pierwsze lata samodzielnej twórczości (1[zasłonięte]880-18) 3. U schyłku historyzmu (1[zasłonięte]889-18) 4. Twórczość krakowska (1[zasłonięte]899-19) 5. Lata 1918- 1922 6. Pisma o architekturze .
IV. Węzłowe problemy twórczości Jana Zawiejskiego Ewolucja stylistyczna jako symptom epoki
1. W kręgu Ferstla i historyzmu wiedeńskiego
2. Późny historyzm - eklektyzm
3. Na drodze ku modernizmowi .
4. Problem stylu narodowego oraz pozornej i rzeczywistej rodzimości . Rozwiązania funkcjonalne niektórych typów budowlanych i ich schematy ideowe
1 Budownictwo mieszkaniowe
2. Budownictwo użyteczności publicznej
Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania twórczości Jana Zawiejskiego
V. Zakończenie
Indeks osób
Indeks rzeczowy
Zusammenfassung
Summary
Spis ilustracji .
lnhaltsverzeichnis
Contents

I. WSTĘP
Jan Zawiejski, jeden z wielu krakowskich architektów działających na przełomie wieku XIX i XX, przeszedł do historii architektury polskiej jako twórca wzniesionego w latach 1891 - 1893 Teatru Miejskiego w Krakowie. Brak naukowego opracowania jego twórczości powoduje, że poza gmachem Teatru przy placu Św. Ducha, cała reszta działalności architektonicznej Zawiejskiego jest prawie nie znana i nie zauważana. Wypacza to w oczywisty sposób nasz pogląd na twórczość krakowskiego architekta, tym bardziej, iż przy budowie Teatru był Zawiejski mocno skrępowany warunkami konkursu i „garnierowskim" schematem rozplanowania budynku teatralnego, co zatarło w pewnym sensie cechy jego osobowości twórczej. Sytuacja Zawiejskiego nie jest zresztą odosobniona — niewielu współczesnych mu architektów doczekało się dotąd naukowych monografii. Stan taki jest przede wszystkim konsekwencją długotrwałego niedoceniania, czy wręcz lekceważenia architektury przełomu XIX i XX w. Nie podając tutaj przyczyn tego zjawiska stwierdzić należy, że dopiero niedawno zapoczątkowano liczące się badania naukowe nad architekturą historyzmu, a także i modernizmu, które doprowadziły do radykalnego zweryfikowania naszego stosunku do architektury wieku XIX. Obok rozpraw wyjaśniających teoretyczne i ideowe jej przesłanki oraz społeczne uwarunkowania, obok pierwszych syntetycznych opracowań poszczególnych szkół i środowisk — podstawową rolę w budowaniu całościowego i przy tym obiektywnego obrazu architektury tej epoki odgrywają monografie poszczególnych wybitnych twórców. Rola takich monografii daleko wykracza poza ramy czysto dokumentacyjne czy przyczynkarskie. Dlatego też podejmując pracą nad poniższą rozprawą, za cel dociekań stawiałem sobie od początku nie tylko przygotowanie poprawnej dokumentacji historycznej i artystycznej życia i twórczości Jana Zawiejskiego, ale przede wszystkim potraktowanie jego bogatego dorobku jako pretekstu do szerszych rozważań nad złożonymi problemami architektury przełomu XIX i XX w. O słuszności takiego ujęcia tematu utwierdzałem się coraz
bardziej w trakcie prowadzonych badań. Działalność artystyczna Jana Zawiejskiego okazała się bowiem reprezentatywna dla środowiska architektonicznego Krakowa okresu historyzmu i modernizmu, wyróżniając się przy tym korzystnie:
— szerokimi kontaktami zagranicznymi architekta, który działa! nie tylko w Galicji, ale również w Wiedniu, Meranie, Paryżu, Niemczech, odbywał liczne podróże i orientował się dobrze w najnowszych tendencjach ówczesnej architektury europejskiej;
— traktowaniem architektury jako sztuki, a nie tylko jako źródła utrzymania, czego nie potrafiło osiągnąć wielu jego kolegów;
— bardzo dużą liczbą projektów i realizacji oraz ich zróżnicowaniem typologicznym: wille, pałace, kamienice, teatry, kościół, banki, hotele, muzea, dom zdrojowy, szkoły różnych typów, ratusze, sąd, pałac pokoju, prace restauracyjne;
— udziałem w wielu konkursach architektonicznych. Reprezentatywność działalności architektonicznej Zawiejskiego dla
środowiska krakowskiego tamtej epoki ma jeszcze jeden ogólniejszy aspekt. W dotychczasowych badaniach koncentrowano się przede wszystkim na nurcie najbardziej awangardowym artystycznie. Nurt ten, jako szczególnie postępowy, niewątpliwie zasługuje na szczególną uwagę. Badaczy fascynuje w nim przede wszystkim nowatorstwo rozwiązań formalnych i funkcjonalnych. Zapomina się jednak zbyt często, że nie dominował on, a zwykle był tylko marginesem tendencji bardziej zachowawczych, lecz przy tym powszechnych, które decydowały
o obrazie architektury przełomu XIX i XX w. Właśnie Jan Zawiejski jest przykładem twórcy wybitnego, lecz nie awangardowego, ale jakże reprezentatywnego dla swej epoki.
Główny nurt rozważań nad twórczością Zawiejskiego i jemu współczesnych stanowi analiza ewolucji stylistycznej — przechodzenie od historyzmu do modernizmu w architekturze. Architekci przełomu XIX
i XX w. tworzyli bowiem na styku dwóch epok artystycznych. Ukształtowani jeszcze w okresie historyzmu, próbowali dostosować się do rewolucyjnych przemian, jakie zachodziły w architekturze około roku 1900, w mniejszym lub większym stopniu odrzucając wyniesione ze szkół kanony sztuki.
Nie oznacza to, że niniejsza praca ogranicza się do problemów analizy formalnej, do odpowiedzi na pytanie, czy dane dzieło należy jeszcze do historyzmu, czy też jest już modernistyczne. Ambicją pracy jest poruszenie, przy okazji omawiania twórczości jednego tylko architekta, wielu różnorodnych problemów związanych z rozwojem architektury przełomu XIX i XX w. Często są to zagadnienia z pozoru odległe, jak np. problemy prawne czy ekonomiczne, nie można ich jednak lekceważyć w przypadku architektury żywiołowo rozwijającego się kapitalizmu. Nowe uwarunkowania społeczno-ekonomiczne zmieniły sposób tworze-
nia architektów, nadając ich działalności bardziej utylitarny charakter i nakładając wiele ograniczeń w postaci prawa budowlanego, czy też złożonych mechanizmów spekulacji gruntowej i budowlanej.
Zamierzeniem autora było więc sporządzenie monografii Jana Zawiejskiego — architekta, akwarelisty, publicysty i znanego humorysty zarazem — wraz z pełnym udokumentowaniem jego działalności architektonicznej, jak również analiza jego twórczości będąca punktem wyjścia szerszych rozważań. Dotyczyć one będą takich zagadnień jak:
— środowisko krakowskie a tendencje w ówczesnej architekturze europejskiej,
— przechodzenie od historyzmu do modernizmu w architekturze,
— problem stylu narodowego (rodzimości architektury polskiej),
— społeczno-ekonomiczne uwarunkowania architektury przełomu XIX i XX w.
Jak już wspomniano na wstępie, Zawiejski nie doczekał się jeszcze naukowego opracowania twórczości, a dotychczasowy stan badań w tej kwestii jest bardzo ubogi, a przy tym jednostronny. Krakowski architekt zasłynął jako twórca gmachu Teatru im. Juliusza Słowackiego. Dzięki tej budowli jego nazwisko pojawia się we wszystkich poważnych opracowaniach historii architektury polskiej, a niekiedy nawet europejskiej. Właśnie Teatrowi krakowskiemu i związanym z jego powstaniem konkursom architektonicznym, stanowiącym bardzo ważne wydarzenie artystyczne w dziejach sztuki polskiej końca XIX w., poświęcono obfitą literaturę przedmiotu, wśród której na uwagę za-ługują przede wszystkim najnowsze prace Kazimierza Nowackiego i Lechosława Lameńskiego.
Osobną grupę opracowań stanowią fachowe słowniki, które — jak dotychczas — najpełniej informują o działalności Zawiejskiego. Pierwszy obszerniejszy biogram opublikował Emanuel Swieykowski w wydanym jeszcze w 1905 r. Pamiętniku Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie 1854 - 1904. Najwięcej faktów zamieścił Stanisław Łoza w swym nieocenionym, lecz z konieczności powierzchownym i zawierającym błędy, Słowniku architektów i budowniczych Polaków... Biogram Zawiejskiego znajduje się również w monumentalnym słowniku Thieme-Beckera.
Wszystkie te publikacje cechuje nie tylko ogólnikowość, ale również nieprecyzyjność ustaleń, czy wręcz istotne błędy dotyczące autorstwa niektórych obiektów i ich datowania. Tak np. Stanisław Łoza przypisuje Zawiejskiemu takie dzieła jak gmach krakowskiego Muzeum Techniczno-Przemysłowego projektu Stryjeńskiego i Czajkowskiego oraz kamienicę Czynciela w Rynku krakowskim projektu Ludwika Woj-tyczki, a wytrawny badacz sztuki krakowskiej Tadeusz Dobrowolski błędnie podaje w swych pracach autorstwo Zawiejskiego przy przebudowie pałacu Wielopolskich. Błąd ten powtórzył również autor nimejszej pracy w wydanej w 1979 r. książce pt Jak powstał nowoczesny Kraków .
Błędy i nieścisłości, a także ubóstwo informacji dotyczących osoby Zawiejskiego i jego działalności na polu architektury były prostą konsekwencją nie wykorzystywania w dotychczasowych opracowaniach materiałów źródłowych. Przygotowując poniższą rozprawę autor zmuszony był więc na wstępie do przeprowadzenia szerokich poszukiwań bibliotecznych i archiwalnych. Badania te, mimo rozlicznych trudności, przyniosły nadspodziewanie pomyślne efekty Wśród łatwiej dostępnych źródeł drukowanych dominuje bogaty materiał, głównie prasowy, związany z budową wspomnianego już Teatru Miejskiego w Krakowie (został on w dużej mierze wykorzystany we wzmiankowanych już powyżej publikacjach Nowackiego i Lameńskiego) Do najważniejszych tego typu materiałów należą m in. ponad pięćdziesięciostronicowa bro szurka pt. Na otwarcie Teatru Miejskiego w Krakowie wydana w roku 1893 oraz z tego samego roku pochodząca krótka monografia pióra Stanisława Tomkowicza pt, Nowy Teatr w Krakowie. W roku 1918, z okazji jubileuszu 25-lecia istnienia Teatru Miejskiego im. Juliusza Słowackiego, wydano w Krakowie szkic Władysława Prokescha pt. Jan Zawiejski — z powoda 25-lecia gmachu teatru un. I Słowackiego w Krakowie, Na trzynastu stronicach tekstu przedstawił Prokesch (znany dziennikarz ,,Nowej Reformy") dość szczegółowo „życie i twórczość" krakowskiego architekta Cennym jego uzupełnieniem jest kilkanaście reprodukcji ciekawszych projektów i realizacji Zawiejskiego. Jest to więc rodzaj pierwszej monografii architekta przynoszącej niewątpliwie wiele cennych informacji, lecz metoda ich podania oraz bezkrytyczne podejście do dorobku Zawiejskiego (całość przypomina laurkę dziękczynną) bardzo poważnie obniża wartość pracy.
Wiele ważnych informacji dostarczyła kwerenda fachowych czasopism z epoki; warszawskiego „Przeglądu Technicznego", lwowskiego „Czasopisma Technicznego" oraz wychodzących w Krakowie „Czasopisma Towarzystwa Technicznego Krakowskiego" i „Architekta" Istotne okazały się przy tym nie tylko zawarte w nich wiadomości do tyczące samego Zawiejskiego i jego działalności, ale przede wszystkim szeroki materiał porównawczy Wśród cenniejszych wydawnictw o ogólniejszym charakterze wymienić trzeba „Kalendarze Krakowskie Józefa Czecha" oraz „Dzienniki Rozporządzeń m. Krakowa". Wykorzystano je w pracy dla szeregu ustaleń historycznych. Wiele informacji i materiałów przyniosła również ówczesna prasa codzienna, od publikacji samego Zawiejskiego począwszy, a na nekrologii architekta skończywszy. Nie sposób zresztą wymienić tutaj wszystkich, jakże obfitych i różnorodnych źródeł drukowanych, które wykorzystano w pracy.
Jednak nie źródła drukowane, a materiał archiwalny ma podstawowe znaczenie dla poniższej pracy. W trakcie kilkuletnich poszukiwań —
nie bez wielu trudności i rozczarowań - udało się autorowi odnaleźć praktycznie wszystkie ważniejsze archiwalia.
Pierwszą logicznie narzucającą się czynnością w trakcie przystępowania do opracowania monografii zmarłego przed sześćdziesięciu laty architekta było nawiązanie kontaktu z rodziną Zawiejskiego. Mimo iż autorowi dane było jeszcze rozmawiać ze zmarłą w grudniu 1980 r. żoną architekta, Anną, mimo wielkiej życzliwości dalszych krewnych, kontakt z rodziną nie przyniósł oczekiwanych efektów. Poza kilkoma dokumentami o małym znaczeniu, będącymi w posiadaniu państwa Hawliczków w Warszawie — krewnych Anny Zawiejskiej — a także bardzo cennymi informacjami profesora Henryka Szarskiego (dotyczącymi jednak głównie genealogii i historii rodziny Zawiejskich) autor nie uzyskał z tego źródła żadnych istotnych informacji.
W tej sytuacji nieocenionym okazał się materiał zgromadzony w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Krakowie. Materiał dotychczas nie znany i nie wykorzystywany. W pierwszej kolejności udało się autorowi odnaleźć, znajdujące się w zbiorach Biblioteki Archiwum, dwie teki wycinków tyczących Zawiejskiego (1[zasłonięte]890-18) — zbiór wycinków kolekcjonowanych przez architekta, dotyczących zawodowej działalności, a pochodzących nie tylko z dzienników i czasopism krajowych, ale także zagranicznych. Zawierają one również inne cenne materiały, m. in. druki ulotne wykonywane na zamówienie Zawiejskiego i przez niego sporządzane, jak np. jedyny znany autorowi egzemplarz Verzeichnis der Arbeiten J. Zawieiski's bis 1894, czy pochodząca z 1896 r. krótka autobiografia Zawiejskiego pt. Pro memoria. Biblioteka Archiwum przechowuje również egzemplarze rzadkich wydawnictw związanych z osobą architekta lub też pióra samego Zawiejskiego.
Najważniejszym źródłem odnalezionym w Archiwum okazał się zespół ośmiu albumów pt. Prace architekty Jana Zawiejskiego zawierających głównie fotografie, a niekiedy i oryginały jego projektów. Materiały te, podarowane przez wdowę po architekcie w 1922 r., nie zostały jeszcze opracowane i uwidocznione w inwentarzach Archiwum, co poważnie utrudniło i opóźniło dotarcie do nich. Najprawdopodobniej zebrał je sam architekt i ułożył tematycznie. Niektóre z projektów, a jest ich niestety niewiele, zostały wzbogacone odręcznymi objaśnieniami autora. Pod większością zamieszczonych prac nie ma jednak żadnych podpisów, co skomplikowało ich identyfikację.
Trzeci podstawowy dla pracy zespół materiałów źródłowych przechowywanych w krakowskim Archiwum zawierają Akta Budownictwa Miejskiego. Występują tutaj dwie grupy dokumentów. Pierwsza to akta budowlane poszczególnych obiektów związanych z działalnością architektoniczną Zawiejskiego, na które składają się zezwolenia budowlane i oryginalne plany obiektów. Grupa druga wymaga nieco szerszych wyjasnień. Są to aktualnie nie uporządkowane i nie opracowane akta(...)


Słowa kluczowe: