Wencel-Kalembkowa Urszula

Działalność gen. Józefa Dwernickiego na emigracji w latach 1[zasłonięte]832-19

PWN Warszawa 1978

154 s., 24 cm

stan dobry (otarcia od kurzu okładki)

Spis treści

Wstęp..................... 5

Rozdział I

Z żołnierza polityk. Pierwsze miesiące pobytu generała Józefa Dwernickiego na emigracji...........................11

Rozdział II

Dwernicki jako prezes Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej .............. 33

Rozdział III

Generał Dwernicki na czele Konfederacji Narodu Polskiego i Komitetu Ogółu Emigracji Polskiej w Londynie (1836—1840).......76

Rozdział IV

Józef Dwernicki we Francji w latach 1840—1848. Powrót do kraju ............117

Zakończenie...................144

Streszczenie w języku francuskim (Resume)..........147

Indeks nazwisk..................150

WSTĘP

Generał Józef Dwernicki to niewątpliwie jedna z popularniejszych postaci polskich epoki porozbiorowej. Cieszy) się sympatią i uznaniem u współczesnych i potomnych. Owa popularność wynikała chyba przede wszystkim z drogi życiowej tego kresowego szlachcica, a później zawodowego żołnierza. Zawsze, kiedy tylko trzeba i można było walczyć o Polskę, nie wdając się w rozważania o szanse powodzenia i w zawiłe gry polityczne, stawał do boju i, co ważniejsze, odnosił niejedno błyskotliwe zwycięstwo. Był przy tym Dwernicki człowiekiem przyjacielskim, dobrym kompanem, wzorowym opiekunem dla podkomendnych, nie pozbawionym wprawdzie wad, ale tego rodzaju, że nie umniejszały doń sympatii większości współczesnych mu i pozwoliły następnym pokoleniom umieścić go w panteonie bohaterów walk o niepodległość narodową.

Popularność tej postaci wpłynęła na stosunkowo wczesne zainteresowanie się nią historyków. Na przełomie dwu stuleci i w okresie międzywojennym wydano kilka szkiców poświęconych Dwernickiemu. Wszystkie one przedstawiały przede wszystkim działalność wojenną i wojskową generała. Natomiast ostatnie ćwierćwiecze jego życia, z którego szesnaście lat spędził na wychodźstwie politycznym we Francji i w Anglii, było na ogół pomijane w tych pracach, jak się wydaje również ze względu na radykalizację postawy politycznej sławnego kawalerzysty, która nastąpiła na wygnaniu. A tymczasem Dwernicki także jako polityk emigracyjny godny jest zainteresowania ze strony nauki historycznej, zwłaszcza że pierwsze najaktywnieisze lata jego dzia³alnoœci wychodŸczej splataj¹ siê nieroyerwalnie z dziejami Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej KNEP) we Francji, które jak dot¹d, nie doczeka³y siê monograficznego opracowania. Tak wiêc rola, jak¹ odegra³ genera³ w ¿yciu politycznym i spo³ecznym Wielkiej Emigracji, a tak¿e potrzeba rekonstrukcji dziejów Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej oraz, po czêœci, Ogó³u Londyñskiego w drugiej po³owie lat trzydziestych XIX w. zdaj¹ siê uzasadniaæ celowoœæ przygotowania biografii Dwernickiego jako emigranta politycznego po 1831 r.

Granice chronologiczne tej cząstkowej biografii są zakreślone datą przybycia zwycięzcy spod Stoczka do Francji, co nastąpiło 1 czerwca 1832 r., oraz terminem udania się w drogę powrotną do kraju w czasie Wiosny Ludów, tj. 19 lub 20 kwietnia 1848 r., choć oczywiście należy je traktować elastycznie. W rozprawie tej starano się, w miarę możliwości, przedstawić wszelkie formy działalności publicznej Dwernickiego na wygnaniu, a nie tylko jego aktywność polityczną. Względna jednorodność działań generała na wychodźstwie, zwłaszcza brak szerszej twórczości ideologicznej i publicystycznej, zadecydowały o przyjęciu najprostszej, bo opartej na porządku chronologicznym konstrukcji rozprawy. Cztery rozdziały odpowiadają czterem dającym się wyróżnić okresom jego, z czasem zresztą słabnącej emigracyjnej działalności publicznej. W rozdziale ostatnim opisano też zwięźle schyiek życia generała po powrocie do kraju, jako że na ten temat niewiele dotąd było wiadomo. Wiele spraw przedstawiono tutaj w skrócie, zrezygnowano też z szerszego ukazania tła polityczno-ideowego działalności Dwernickiego na emigracji, nie mówiąc już o pełniejszym opisie wcześniejszych lat jego życia i działań. Podobnie, z konieczności, zrezygnowano z zamieszczenia pełnej dokumentacji. Ta daleko idąca redukcja tekstu pierwotnego rozprawy nastąpiła ze względów wydawniczych, niezależnych od autorki.

Przygotowanie pracy wymagało wykorzystania różnorodnych, ale w większości dostarczających tylko ułamkowych informacji, źródeł. Dwernicki nie pozostawił bowiem pamiętników z czasu pobytu na emigracji, nie zachował, się też z tego okresu obszerniejszy zbiór jego listów. Prawdopodobnie nie przetrwało również do naszych czasów, poza protokółami trzech pierwszych sesji, archiwum Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej.

Spośród zwartych zespołów źródeł rękopiśmiennych najprzydatniejsze okazało się zebrane w 23 poszytach archiwum Ogółu Emigracji Polskiej w Londynie. Znajdujące się w nim protokóły, korespondencja i inne materiały (np. papiery Franciszka Stawiarskiego) dostarczyły często nie znanych dotąd wiadomości o działaniach generała Dwernickiego w KNEP, ale przede wszystkim jako prezesa Ogółu. Archiwum to jest przechowywane w Bibliotece Polskiej w Paryżu, gdzie również znajduje się zespół papierów Komitetu Emigracji Polskiej z 1848 r. (Dwernicki przewodniczył mu), w znacznej mierze, ale nie w pełni, wykorzystany przez Henryka Grajewskiego w jego monografii tej organizacji. Tamże oraz w zbiorach Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu znalazło się sporo przydatnych tu listów. We wrocławskim Ossolineum zachowały się rękopiśmienne kopie protokółów trzech pierwszych posiedzeń KNEP, a różniące się nieco treścią od poprzednich ich wersje litografowane przechowuje Biblioteka Kórnicka PAN. Sporo wartościowej korespondencji, w tym i Dwernickiego, znaleźć można w archiwum rodzinnym Ostrowskich z Ujazdu, znajdującym się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, a jeszcze więcej materiałów, min. wyjaśniających kwestię stosunku generała do wyprawy partyzanckiej do kraju pułkownika Zaliwskiego, dostępnych jest w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.

Spośród przestudiowanych licznych źródeł drukowanych najwięcej wartościowych wiadomości znalazło się w niektórych drukach ulotnych i broszurach (np. polemiczne publikacje Aleksandra Jełowickiego i Jana Ledóchowskiego). Natomiast wśród przejrzanych ponad trzydziestu współczesnych czasopism i periodycznych wydawnictw sprawozdawczych najpożyteczniejsze okazały się: paryski „Tygodnik Emigracji Polskiej" (1834—1837), który w jakiejś mierze był nieoficjalnym „pogrobowym organem KNEP, ponadto będący próbą jego kontynuacji „Pamiętnik Polski". Wyrywkowych informacji dostarczyło kilkanaście drukowanych pamiętników i zbiorów korespondencji (zwłaszcza Joachima Lelewela i braci Mochnackich), a także inne wydawnictwa źródeł- — tu przede wszystkim zbiór dokumentów pochodz¹cych z paryskiej Bibliotek: Polsiej, pt Geneza Ludu Polskiego w Anglii, wydany przez Petea Brocka, oraz Postêpowa publicystyka emigracyjna 1[zasłonięte]831-18, opracowana przez Witolda £ukaszewicza i W³adys³awa Lewandowskiego.

Jak już wcześniej wspomniano, biografie Dwernickiego, przestarzałe dziś zresztą metodologicznie i metodycznie, traktują okres jego działalności emigracyjnej skrótowo i powierzchownie. W tomie 6 Polskiego słownika biograficznego zdawkowo napisano o tym okresie jego działalności, ze na polityce znał się słabo i dawał się, zwłaszcza na emigracji, różnym ludziom pociągać do wystąpień nie zawsze fortunnych". Dodać trzeba, że część organizacji emigracyjnych, z którymi związał się Dwernicki, dotąd nie doczekała się monograficznych opracowań (jak KNEP) lub też dzieje ich nie są wyczerpująco odtworzone (jak Ogółu Londyńskiego). Niemniej wzmianki o działalności politycznej i społecznej generała Józefa Dwernickiego na wychodźstwie oraz jej oceny znaleźć można w wielu ogólniejszych pracach o dziejach emigracji polistopadowej. Tyle, że są one często powierzchowne, stereotypowe, a na prezentowane oceny niejednokrotnie miały wpływ orientacje polityczne autorów lub dominujące w danym okresie tendencje ideologiczne.

O Dwernickim jako polityku emigracyjnym pisali już, w miarę zresztą przychylnie, współwygnańcy związani z obozem demokratycznym — Leonard Rettel i Wiktor Heltman. W podobnym tonie wspomniał o generale i jego komitecie Agaton Giller w Historii powstania narodu polskiego. Nestor socjalizmu polskiego Bolesław Limanowski w swych fundamentalnych dziejach demokracji polskiej dał nieco wzmianek o Dwernickim, plasując jego komitet na tych samych pozycjach co i Komitet Narodowy Polski Lelewela. Natomiast związany z czartoryszczyzną Lubomir Gadon w swym dziele o pierwszych latach emigracji polistopadowej nie szczędził uwag krytycznych i pomniejszających rolę Dwernickiego w powstaniu 1831 r., wyraźnie przy tym kwalifikując go do znienawidzonego obozu demokratycznego wychodźstwa. Należący do następnego pokolenia historyków — rozporządzających lepszym warsztatem badawczym...