TOM I

1. WSTĘP 9

1.1. Zakres i zadania entomologii leśnej 9
1.2. Znaczenie gospodarcze owadów, a szczególnie owadów leśnych . . 10

1.3. Rozwój entomologii leśnej na świecie i w Polsce 12
1.3.1. Przegląd historyczny 12
1.3.2. Współczesne piśmiennictwo i ważniejsze podręczniki entomologii leśnej .... 18

2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OWADÓW 19

2.1. Pozycja owadów w królestwie zwierząt 19
2.2. Charakterystyczne cechy budowy ciała owadów 19
2.3. Pochodzenie owadów 22

2.4. Zasady systematyki owadów 23
2.4.1. Wyróżnienie gatunków i taksonomia 23
2.4.2. Struktura gatunku a zagadnienie ochrony lasu przed szkodliwymi owadami . . 25
2.4.3. Nomenklatura łacińska i polska - reguły stosowania 29
2.4.4. Przegląd ważniejszych taksonów 30

3. BUDOWA 1 FUNKCJE CIAŁA OWADÓW LEŚNYCH 32

3.1. Skóra i jej znaczenie ochronne 32
3.1.1. Budowa skóry i proces linienia 32
3.1.2. Ubarwienie 37
3.1.3. Znaczenie skóry w kontakcie owadów ze środowiskiem 39
3.1.4. Narządy dźwiękowe owadów pochodzenia skórnego (strydulacyjne) 42

3.2. Segmentacja i oddziały ciała 43
3.2.1. Różnicowanie się oddziałów ciała w okresie zarodkowym 43
3.2.2. Morfologia głowy, tułowia i odwłoka 43

3.3. Mięśnie 53

3.4. Narządy ruchu a rozprzestrzenianie się owadów 53
3.4.1. Poruszanie się i wędrówki owadów leśnych 53
3.4.2. Narządy ruchu owadów i ich różnorodne funkcje 54
3.4.2.1. Narządy ruchu owadów poruszających się na stałym podłożu, w roślinach i w glebie .... 54
3.4.2.2. Narządy ruchu owadów poruszających się w powietrzu 58
3.4.3. Specjalne sposoby przemieszczania się owadów 66
3.4.3.1. Forezja 66
3.4.3.2. Przenoszenie środkami transportowymi człowieka 66

3.5. Układ nerwowy i jego funkcjonowanie 68
3.5.1. Budowa układu nerwowego 68
3.5.2. Narządy zmysłów 72
3.5.3. Zachowanie się owadów pod wpływem bodźców środowiskowych (akineza, tanatoza, taksje, orientacja, preferencja, przekazywanie informacji) 81
3.5.4. Patologia funkcjonowania układu nerwowego i możliwości wykorzystania jej przejawów w ochronie lasu 85

3.6. Pobieranie pokarmu, trawienie i wydalanie 87
3.6.1. Narządy gębowe i przewód pokarmowy 87
3.6.2. Fizjologia odżywiania się 99
3.6.3. Ekologia odżywiania się 106
3.6.4. Narządy wydalnicze i wydalanie 109

3.7. Oddychanie 111
3.7.1. Układ oddechowy 111
3.7.2. Mechanizm oddychania i jego zakłócenia 114

3.8. Krew i jej rola w organizmie owada 115
3.8.1. Morfologia krwi 115
3.8.2. Układ krwionośny 116
3.8.3. Funkcje krwi 117
3.8.4. Możliwości wykorzystania analizy krwi w pracach prognostycznych 118

3.9. Narządy wydzielania i ich znaczenie w życiu owadów 118
3.9.1. Narządy wydzielania wewnętrznego 118
3.9.2. Narządy wydzielania zewnętrznego i ich produkty 120
3.9.2.1. Gruczoty skórne 120
3.9.2.2. Gruczoły przędne 126

3.10. Układ rozrodczy i rozmnażanie się owadów 126
3.10.1. Budowa układu rozrodczego i narządów płciowych 126
3.10.2. Życie płciowe owadów 130
3.10.3. Rozmnażanie się owadów 134
3.10.3.1. Sposoby rozmnażania 134
3.10.3.2. Składanie jaj i opieka nad potomstwem 136

4. ROZWÓJ OWADÓW 141

4.1. Przyczyny, przebieg i typy metamorfozy 141
4.2. Budowa jaja owadów i determinacja płci 144
4.3. Rozwój embrionalny 147

4.4. Rozwój postembrionalny 150
4.4.1. Rozwój larw owadów holometabolicznych i ich typy morfologiczne 150
4.4.2. Przepoczwarczenie 152
4.4.2.1. Histoliza i histogeneza 152
4.4.2.2. Morfologia poczwarki i jej rozwój - 154
4.4.3. Życie postaci dorosłej, jej dojrzewanie płciowe, aktywność, pojęcie generacji 157

4.5. Wpływ czynników środowiska na długość rozwoju osobniczego... 163
4.5.1. Temperatura 163
4.5.2. Wilgotność 165
4.5.3. Światło 165
4.5.4. Łączne działanie czynników klimatycznych 167
4.5.5. Wpływ pokarmu 167

5. OWADY W BIOCENOZIE LASU - INTERAKCJE 169

6. DYNAMIKA LICZEBNOŚCI POPULACJI OWADÓW 173

6.1. Typy zmian liczebności 173
6.2. Przebieg zmian liczebności 174

7. MECHANIZM I PRZYCZYNY MASOWYCH POJAWÓW OWADÓW LEŚNYCH 178
8. CHARAKTERYSTYKA RZĘDÓW I WAŻNIEJSZYCH RODZIN OWADÓW 182

Podgromada: Owady bezskrzydłe - Apterygota 182
Podgromada: Owady uskrzydlone - Pterygota 183
Owady o niepełnym przeobrażeniu - Hemimełabola 183
Rząd: Ważki - Odonała 183
Rząd: Karaczany - Blatiodea (= Blatłaria) 184
Rząd: Prostoskrzydłe (= Szarańczaki) - Orthopłera (Saltatoria) 184
Rząd: Skorki (= Cęgosze) - Dermaptera 186
Rząd: Pluskwiaki równoskrzydłe - Homoptera 187
Rząd: Pluskwiaki różnoskrzydłe - Heteroptera 195
Rząd: Przylżeńce (- Wciornastki) - Thysanoptera 197
Owady o pełnym przeobrażeniu - Holometabola 198
Rząd: Siatkoskrzydłe (= Sieciarki) - Neuroptera 198
Rząd: Wielbłądki - Raphidioptera 200
Rząd: Chrząszcze - Coleoptera 2°1
Podrząd: Chrząszcze drapieżne - Adephaga 205
Podrząd: Chrząszcze wielożerne - Polyphaga 209
Rząd: Motyle - Lepidoptera 292
Podrząd: Jarzemkowce - Jugałae 293
Podrząd: Wędzidełkowce - Frenałae 294
Podrząd: Pałkorożne (Motyle dzienne) - Rhopalocera 324
Rząd: Muchówki (= Dwuskrzydłe) - Dipłera 328
Podrząd: Długoczułkie (= Długorogie) - Nematocera 330
Podrząd: Krótkoczułkie - Brachycera 330
Podrząd: Łękoryse (= Wieczarki) - Cyclorrhapha 336
Rząd: Błonkoskrzydłe - Hymenoptera 343
Podrząd: Rośliniarki - Symphyta 346
Podrząd: Owadziarki - Terebrantes (= Hymenoptera parasitica) 365
Podrząd: Żądłówki - Aculeata 378


TOM II

1. SZKODY WYRZĄDZANE PRZEZ OWADY W LESIE 11

1.1. Klasyfikacja gospodarcza owadów 11

1.2. Uszkodzenia drzew i krzewów przez owady i reakcje obronne roślin 13
1.2.1. Szkody wyrządzane przez owady o gryzących narządach gębowych 14
1.2.1.1. Uszkodzenia nasion, owoców i szyszek 14
1.2.1.2. Uszkodzenia korzeni 14
1.2.1.3. Uszkodzenia pączków i rozwijających się pędów 15
1.2.1.4. Uszkodzenia liści i igieł 15
1.2.1.5. Uszkodzenia łyka i miazgi 18
1.2.1.6. Uszkodzenia łyka, miazgi i drewna 18
1.2.1.7. Uszkodzenia drewna 18
1.2.1.8. Uszkodzenia kory 22
1.2.2. Szkody wyrządzane przez owady o kłująco-ssącym aparacie gębowym ... 22
1.2.2.1. Uszkodzenia tkanek merystematycznych 22
1.2.2.2. Uszkodzenia aparatu asymilacyjnego 22
1.2.3. Wyrosła 24
1.2.4. Reakcje obronne drzew 25

1.3. Wpływ foliofagów na przyrost drzew i drzewostanów 28
1.4. Wpływ szkodników wtórnych na przebieg zamierania drzew i strukturę drzewostanów 31
1.5. Wpływ ksylofagów na jakość surowca drzewnego 35

2. WYKRYWANIE SZKODNIKÓW I ICH IDENTYFIKACJA 36

3. METODY OCENY (KONTROLI) LICZEBNOŚCI SZKODLIWYCH OWADÓW LEŚNYCH 39

3.1. Zasady ogólne 39
3.2. Metody szacunkowe 39
3.3. Metody matematyczne 39

4. OCENA STOPNIA ZAGROŻENIA DRZEWOSTANU I PROGNOZOWANIE DYNAMIKI LICZEBNOŚCI SZKODLIWYCH OWADÓW LEŚNYCH 42

4.1. Rola warunków przyrodniczych i ekonomicznych w ocenie stopnia zagrożenia drzewostanu 42
4.2. Metody prognozowania dynamiki liczebności szkodliwych owadów leśnych 43
4.2.1. Metody tradycyjne 43
4.2.2. Tabele przeżywania i analiza czynników kluczowych 48

5. WSTĘP DO POZABIOLOGICZNYCH METOD OCHRONY LASU PRZED OWADAMI 50

5.1. Ogólna charakterystyka metod 50
5.1.1. Metoda fizykomechaniczna 50
5.1.2. Metoda fizyczna 51

5.1.3. Metoda chemiczna 51

5.2. Zasady walki ze szkodnikami wtórnymi za pomocą pułapek i usuwania drzew opanowanych 54
5.3. Odławianie owadów epigeicznych 59
5.4. Kierunki rozwoju metod zwalczania szkodliwych owadów leśnych 60

6. PATOGENY OWADÓW I ENTOMOFAGI 65

6.1. Organizmy chorobotwórcze 65
6.1.1. Wirusy 65
6.1.2. Riketsje 66
6.1.3. Bakterie 66
6.1.4. Grzyby 67
6.1.5. Pierwotniaki 71
6.1.6. Nicienie 72

6.2. Stawonogi jako entomofagi 73
6.2.1. Wije - Myriapoda 73
6.2.2. Pajęczaki - Arachnoidea 73
6.2.2.1. Roztocze - Acarina 73
6.2.2.2. Pająki - Araneae 74
6.2.2.3. Kosarze - Opiliones 75
6.2.3. Owady - Insecta 76
6.2.3.1. Owady drapieżne 76
6.2.3.2. Owady pasożytnicze 77

6.3. Kręgowce 78

7. METODY BIOLOGICZNE W OCHRONIE LASU 81

7.1. Protekcja organizmów pożytecznych w ramach zabiegów profilaktycznych 81
7.1.1. Kształtowanie struktury troficznej biocenoz leśnych i obiegu pierwiastków . . 81
7.1.2. Kształtowanie struktury paratroficznej biocenoz leśnych 87

7.2. Wykorzystanie patogenów i entomofagów do zwalczania owadów 88
7.2.1. Metoda mikrobiologiczna 88
7.2.2. Metoda mezobiologiczna 90
7.2.3. Metoda ogniskowo-kompleksowa 91

8. CHARAKTERYSTYKA SZKODLIWYCH OWADÓW I OCHRONA PRODUKCJI LEŚNEJ PRZED NIMI 94

8.1. Rozmieszczenie szkodliwych owadów leśnych w Polsce i ogólne warunki ich występowania 94

8.2. Szkodliwe owady w szkółkach drzew i krzewów leśnych 98
8.2.1. Charakterystyka ogólna 98
8.2.2. Szkodniki kiełkujących nasion i wschodów 99
8.2.3. Szkodniki systemów korzeniowych 99
8.2.4. Szkodniki żerujące na nadziemnych i podziemnych częściach siewek i młodych sadzonek
8.2.5. Szkodniki nadziemnych części siewek i młodych sadzonek 111
8.2.6. Wstępne zabezpieczenie szkółek przed szkodliwymi owadami 114
8.2.7. Kontrola zdrowotności szkółek 115
8.2.8. Zapobieganie i zwalczanie szkodliwych owadów w szkółkach leśnych .... 115

8.3. Szkodliwe owady w uprawach sosnowych 117
8.3.1. Ogólna charakterystyka szkód 117
8.3.2. Szkodniki systemów korzeniowych 117
8.3.3. Szkodniki nadziemnych części sadzonek 118
8.3.3.1. Szkodniki igieł 118
8.3.3.2. Szkodniki pączków i pędów 123
8.3.3.3. Szkodniki strzałek 134
8.3.4. Zabezpieczenie upraw 139
8.3.5. Kontrola zdrowotności upraw 141
8.3.6. Zwalczanie szkodliwych owadów 142

8.4. Szkodliwe owady w młodnikach sosnowych 143
8.4.1. Ogólna charakterystyka szkód 143
8.4.2. Szkodniki aparatu asymilacyjnego, pędów i pączków 144
8.4.3. Szkodniki żerujące na pniach drzew 151
8.4.4. Zabiegi profilaktyczne 155
8.4.5. Prognozowanie występowania szkodliwych owadów 155
8.4.6. Zwalczanie szkodliwych owadów 156

8.5. Szkodliwe owady w drzewostanach sosnowych średnich i starszych klas wieku 157
8.5.1. Warunki środowiskowe masowych pojawów szkodliwych owadów 157
8.5.2. Szkodniki aparatu asymilacyjnego 160
8.5.3. Szkodniki floemu i ksylemu 194
8.5.4. Zabiegi profilaktyczne i higiena lasu 213
8.5.5. Kontrola i prognozowanie występowania szkodliwych foliofagów 216
8.5.6. Kontrola i prognozowanie występowania kambio- i ksylofagów 224
8.5.7. Zwalczanie szkodliwych owadów na plantacjach i w drzewostanach sosnowych 228
8.5.7.1. Foliofagi ' 228
8.5.7.2. Kambio- i ksylofagi 228

8.6. Szkodliwe owady w uprawach, na plantacjach i w drzewostanach świerkowych 231
8.6.1. Ogólna charakterystyka szkód 231
8.6.2. Szkodniki szkółek i upraw świerkowych 231
8.6.2.1. Przegląd szkodliwych gatunków 232
8.6.2.2. Profilaktyka i zwalczanie 235
8.6.3. Szkodniki plantacji i drzewostanów świerkowych 235
8.6.3.1. Szkodniki aparatu asymilacyjnego, pączkowi pędów 235
8.6.3.2. Szkodniki floemu i ksylemu 246
8.6.3.3. Kontrola i prognozowanie występowania foliofagów 262
8.6.3.4. Kontrola i prognozowanie występowania kambio- i ksylofagów 263
8.6.3.5. Zabiegi profilaktyczne 264
8.6.3.6. Zwalczanie szkodliwych owadów na plantacjach i w drzewostanach świerkowych 264

8.7. Szkodliwe owady w odnowieniach i drzewostanach jodłowych . . . 267
8.7.1. Warunki środowiskowe masowych pojawów szkodników jodły 267
8.7.2. Szkodniki pączków i igieł 267
8.7.3. Szkodliwe kambio- i ksylofagi 274

8.7.3.1. Kambiofagi ssące przebywające na korze jodły 274
8.7.3.2. Kambio-i ksylofagi przebywające i żerujące w tkankach drzew 274
8.7.4. Zabiegi profilaktyczne 280
8.7.5. Kontrolowanie i prognozowanie występowania szkodników jodły 280
8.7.5.1. Zwójki jodłowe 280
8.7.5.2. Kambio- i ksylofagi 281
8.7.6. Zwalczanie szkodników odnowień i drzewostanów jodłowych 281
8.7.6.1. Zwójki jodłowe 281
8.7.6.2. Korniki, smolik jodłowiec i gatunki towarzyszące 281
8.7.6.3. Mszyce 283

8.8. Szkodliwe owady w drzewostanach, plantacjach i uprawach modrzewiowych 283
8.8.1. Charakterystyka szkód wyrządzanych przez fitofagi modrzewia 283
8.8.2. Przegląd gatunków szkodliwych 284
8.8.3. Zapobieganie i zwalczanie 289

8.9. Szkodliwe owady w szkółkach, matecznikach i na plantacjach topolowych 290
8.9.1. Predyspozycje i dyspozycje topól na żer owadów w uprawach topolowych . . 290
8.9.2. Szkodniki systemów korzeniowych 291
8.9.3. Szkodniki części nadziemnych topoli 291
8.9.3.1. Szkodniki liści, pączków, pędowi kwiatostanów 291
8.9.3.2. Kambio- i ksylofagi 296
8.9.4. Kontrola liczebności szkodników topoli 306
8.9.5. Profilaktyka i zwalczanie owadów żerujących na topoli 307

8.10. Szkodniki plantacji wierzbowych 310
8.10.1. Warunki masowych pojawów szkodników plantacji wierzbowych 310
8.10.2. Owady żerujące na korzeniach i karpach wiklinowych 310
8.10.3. Owady uszkadzające pręty wiklinowe 314
8.10.4. Owady żerujące na liściach i pędach 315
8.10.5. Kontrola liczebności szkodliwych owadów na plantacjach wiklinowych . . . 317
8.10.6. Profilaktyka i zwalczanie szkodników plantacji wiklinowych 317

8.11. Szkodliwe owady w uprawach, plantacjach i drzewostanach olchowych 318
8.11.1. Szkody wyrządzane przez owady na olszy czarnej 318
8.11.2. Szkody wyrządzane przez owady na olszy szarej 319
8.11.3. Przegląd gatunków szkodliwych żerujących na olszy czarnej i olszy szarej . 319
8.11.4. Profilaktyka i zwalczanie 321

8.12. Szkodliwe owady na brzozie i na plantacjach brzozowych 322
8.12.1. Warunki powstawania szkód 322
8.12.2. Przegląd niektórych gatunków żerujących na brzozie i metody ich zwalczania 322

8.13. Szkodliwe owady w uprawach i drzewostanach bukowych 323
8.13.1. Ogólna charakterystyka szkód 323
8.13.2. Przegląd gatunków 325
8.13.3. Profilaktyka i zwalczanie szkodników buka 327

8.14. Owady żerujące na dębach 328
8.14.1. Charakterystyka szkód 328
8.14.2. Przegląd szkodliwych gatunków 329
8.14.2.1. Owady uszkadzające liście, pączki i pędy 329
8.14.2.2. Owady uszkadzające floem, kambium i ksylem 337
8.14.3. Kontrola liczebności, profilaktyka i zwalczanie szkodników dębu 340

8.15. Owady żerujące na wiązie, jesionie i grabie oraz metody ich zwalczania 343
8.15.1. Szkodniki wiązu 343
8.15.2. Szkodniki jesionu 344
8.15.3. Szkodniki grabu 348

8.16. Owady żerujące na drzewach i krzewach introdukowanych do Polski 348
8.16.1. Podatność uprawianych w Polsce drzew i krzewów obcego pochodzenia na żerowanie fitofagów 348
8.16.2. Przegląd szkodliwych gatunków, metody ich wykrywania i zwalczania .... 350

8.17. Ochrona drzewostanów i zadrzewien będących w zasięgu oddziaływania przemysłu i urbanizacji przed owadami 354
8.17.1. Przyczyny i charakter masowego występowania szkodników drzew i krzewów w zasięgu oddziaływania przemysłu i urbanizacji 354
8.17.2. Ogólna charakterystyka szkód i przegląd gatunków szkodliwych 356
8.17.2.1. Obszary przemysłowe 356
8.17.2.2. Niektóre gatunki szkodliwe 359
8.17.3. Profilaktyka i zwalczanie 359

8.18. Owady uszkadzające nasiona drzew i krzewów leśnych 362
8.18.1. Ogólna charakterystyka szkód i ich znaczenie gospodarcze 362
8.18.2. Przegląd szkodliwych gatunków owadów 362
8.18.2.1. Szkodniki nasion drzew iglastych 362
8.18.2.1.1. Szkodniki nasion świerka 362
8.18.2.1.2. Szkodniki nasion jodły 364
8.18.2.1.3. Szkodniki nasion sosny 365
8.18.2.1.4. Szkodniki nasion modrzewia 367
8.18.2.2. Szkodniki nasion drzew liściastych 367
8.18.3. Higiena nasion i ich ochrona przed owadami 370

Piśmiennictwo 371
Indeks polskich nazw owadów 381
Indeks łacińskich nazw owadów 395