Słowo od autora 7
Wykaz stosowanych skrótów 9
Słowo wstępne

CZĘŚĆ I
WYBRANE ZAGADNIENIA TEORETYCZNE W ZAKRESIE DOKUMENTACJI ZABYTKOWYCH DZWONÓW JAKO PRZEDMIOTU BADAŃ I OCHRONY

- Corpus Campanarum Poloniae
- Problemy badań nad historycznymi dzwonami 18
- Prawna ochrona dzwonów 23
- Niektóre wyznaczniki ochrony dzwonów jako zabytków ruchomych 23
- Ochrona dzwonów w przepisach i zaleceniach kościelnych 27
- Problemy dokumentacji dzwonów jako wybranej grupy obiektów zabytkowych 31
- Zagadnienia tradycyjnych form dokumentacji zabytków ruchomych w aspekcie badań nad dzwonami. Doświadczenia i propozycje 31
- Etapy postępowania podczas inwentaryzaq'i terenowej 41
- Nowoczesne metody dokumentacji. Najstarsze dzwony województwa lubuskiego w ramach Zielonogórskiej Biblioteki Cyfrowej 43

CZĘŚĆ II
ZAGADNIENIA MUZYCZNE I TECHNICZNE W BADANIACH DZWONÓW

- Wybrane aspekty techniczne w zakresie badań dzwonów jako instrumentów i odlewów artystycznych 53
- Funkcjonowanie dzwonów na badanym terenie.
- Podstawowe zagadnienia w zakresie profilaktyki konserwatorskiej dzwonów i urządzeń towarzyszących 63
- Dzwonnice wolnostojące jako obiekty towarzyszące dzwonom w trakcie prac terenowych 57

CZĘŚĆ III
BADANIA ARCHIWALNE I TERENOWE

- Stan badań zabytkowych dzwonów na Ziemi Lubuskiej 75
- Straty wojenne dzwonów 81
- Rekwizycje w latach 1914-[zasłonięte] 1918

- Uwagi o fundacjach dzwonów w okresie międzywojennym 86
- Rekwizycje w latach 1939-[zasłonięte] 1945
- Próby dokumentacji strat dzwonów na obszarze tzw. Ziem Odzyskanych 98
- Dokumentacja dzwonów w zasobie Glockenarchiv w Norymberdze 103
- Uwagi do dziejów zasobu i aktotwórcy 103

Zawartość zasobu z uwględnieniem dokumentaq'i dla badanego obszaru
- dzwony grupy D 105
- dzwony w dokumentacji Kreishandwerkschaftlisten 107
- dzwony na liście Leihglocken 114
- dzwony w zespole Hauptkartei 119
- kolekcja odcisków gipsowych (Gipsabdrücken) oraz zbiory fotograficzne (Fotosammlung) 153

- Powojenne straty dzwonów na badanym terenie w świetle akt Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Wydział ds. Wyznań w Zielonej Górze 155
- Uwagi o aktotwórcy i charakterze omawianej dokumentacji archiwalnej 155
- Dzwony w aktach Wydziału ds. Wyznań w Zielonej Górze 156
- Warsztaty ludwisarskie. Wprowadzenie do problematyki 167
- Epigrafika na dzwonach 189
- Majuskuła gotycka 194
- Minuskuła gotycka 199
- Kapitała 207
- Pismo na dzwonach z XVII i XVIII wieku 210
- Uwagi o piśmie na dzwonach w XIX i XX wieku 213
- Dekoracje ornamentalne i figuralne na dzwonach 215
- Treść dźwięku - ideowa oraz informacyjna rola dzwonów w dawnej przestrzeni społeczno-kulturowej 237
- Perspektywy w zakresie badań nad zabytkowymi dzwonami Ziemi Lubuskiej 253

Indeks nazw geograficznych polskich 255
Indeks nazw geograficznych obcych 263
Indeks nazw osobowych 269
Spis i katalog ilustracji 277
Bibliografia 395
Historie bells in Lubuskie Land. Documentation, protection, research (summary) 407


SPIS ILUSTRACJI:

1. Schematyczne przedstawienie proporcji dzwonów od czasów średniowiecznych do czasów współczesnych, źródło: Encyklopedia Powszechna, t. III, Warszawa 1966, s. 261.
2. Profile płaszcza i szyi dzwonów od XII-XX wieku, źródło: Frankfurter Glockebuch, hrsg. von K. Bund, Frankfurt am Main 1986, s. 67.
3. Rekonstrukcja warsztatu wg Theophilusa presbytera, źródło: Frankfurter Glockebuch, s. 49.
4. Rekonstrukcja urządzenia do kształtowania formy oraz ustawienia formy w palenisku, źródło: Frankfurter Glockebuch, s. 50.
5. Przyrządy szablonowe oraz opis proporcji dzwonu, Niemcy, 1524 rok, źródło: Frankfurter Glockebuch, s. 56.
6. Proporcje dzwonu i urządzenia do wykonania odlewu, Biringuccio 1540, źródło: Frankfurter Glockebuch, s. 57.
7. Formy dzwonu wykonane z gliny, źródło: Frankfurter Glockebuch, s. 58.
8-9. Warsztat odlewniczy oraz kształtowanie formy dzwonu w Encyklopedii Diderota 1[zasłonięte]762-17.
10. Rekonstrukcja warsztatu, wystawa ludwisarstwa stargardzkiego i pomorskiego w Muzeum w Stargardzie Szcz., fot. autor.
11. Kształty dzwonów średniowiecznych, a) dzwon w Wysokiej, pow. międzyrzecki, b) dzwon z Rusinowa, pow. świebodziński, c) dzwon z Myszęcina, pow. świebodziński, d) dzwon z Sokolej Dąbrowy, pow. międzyrzecki, fot. autor.
12. Dzwony zegarowe, a) ratusz w Świebodzinie, pow. loco b) Bledzew, pow. międzyrzecki, fot. autor.
13. Uszkodzenia dzwonów, a) Jemioło w, powiat świebodziński, b) Racław, pow. gorzowski, c) Chlastawa, pow. świebodziński, d) Brojce, pow. międzyrzecki, e) Międzylesie, pow. świebodziński, fot. autor.

14. Mocowanie dzwonów do jarzma,
a) jarzmo stalowe z podkładką amortyzującą,
b) niewłaściwe mocowanie do stalowego jarzma bez podkładki amortyzującej,
c) za pomocą trzpienia do jarzma drewnianego, d) klamry mocujące, fot. autor.

15. Jarzma: a) drewniane, b) stalowe, fot. autor.
16. Sposób mocowania kabłąku do serca przez wywiercenie otworów w czapie i zastosowanie drewnianych podkładek amortyzujących, fot. autor.
17. Bijaki automatyczne, a) Ojerzyce, b) Gościkowo-Paradyż, fot. autor.
18. Korozja i zanieczyszczenie dzwonów a) dzwon staliwny w Stanowicach, pow. gorzowski, b) dzwon brązowy w Świebodzinie, pow. loco, kościół św. Michała Archanioła, c) dzwon w Racławiu, pow. gorzowski, fot. autor.
19. Serce wielkiego dzwonu z fary w Krośnie Odrzańskim z 1705 roku, fot. autor.
20. Skrzynia przeciążeniowa do podnoszenia dzwonów, Gościkowo-Paradyż, fot. autor.
21. Dzwonnica z Węgrzynie, powiat świebodziński z datą na wiatrowskazie 1580, obecnie w obrębie Muzeum Etnograficznego w Ochli, fot. autor.
22. Dzwonnica bramna w Chlastawie, 1690 rok, fot. autor.
23. Ryglowa oszalowana deskami wieża z 1697 roku przy kościele św. Anny w Jordanowie, pow. swiebodzinski. Obecnie oszalowanie zostało zdjęte i konstrukcja została wypełniona cegłą ceramiczną, fot. autor.
24. Dzwonnica słupowa w Raculi, pow. zielonogórski, 2 poł. XVIII wieku, fot. autor.
25. Dzwonnica w Studzieńcu, pow. nowosolski, 1752/1753 rok, fot. autor.
26ab. Ryglowa dzwonnica w Santoku z 1769 roku wraz z wymiarami i przekrojami: pionowym i poziomym, fot. autor, źródło: Die Kunstdenkmäler Stadt= und Landkreis Landsberg (Warthe), s. 139.
27. Dzwonnica w Górzycy, pow. międzyrzecki, pocz. XIX wieku, fot. autor.
28ab. Dzwonnica oraz konstrukcja siedziska w Dąbrówce Wlkp., pow. swiebodzinski, fot. autor.
29. Dzwonnica w Mosinie, pow. gorzowski, źródło: Die Kunstdenkmäler Stadt= und Landkreis Landsberg (Warthe), s. 205.
30. Dzwonnica w Chwałowicach, pow. gorzowski, źródło: Die Kunstdenkmäler Stadt= und Landkreis Landsberg (Warthe), s. 200.
31. Dzwonnica we Włostowie, pow. gorzowski, źródło: Die Kunstdenkmäler Stadt= und Landkreis Landsberg (Warthe), s. 202.
32ab. Dzwonnica oraz konstrukcja siedziska w Kołczynie, pow. gorzowski, fot. autor.
33a-c. Dzwonnica w Bobrówku, pow. sulędński, stan dawny, obecny oraz elementy konstrukcyjne, źródło: Die Kunstdenkmäler des Kreises Weststernberg, s. 15 oraz fot. autor.
34. Dzwonnica w Grodziszczu, pow. swiebodzinski, ok. 1859 rok, fot. autor.
35. Dzwonnica w Borowie, pow. swiebodzinski, ok. 1885 rok, fot. autor.
36. Dzwonnica w Jarogniewicach, pow. zielonogórski, fot. autor.
37. Dzwonnica w Jędrzychowie, pow. zielonogórski, fot. autor.
38. Dzwonnica w Przylepie, pow. zielonogórski, fot. autor.
39ab. Dzwonnice kozłowe, a) Lubień, powiat słubicki, b) Lutol Mokry, pow. międzyrzecki, fot. autor.
40ab. Dzwonnica oraz staliwne dzwony w Rzeczycy, pow. swiebodzinski, fot. autor.
41. Współczesna betonowa dzwonnica w miejscowości Lubno, pow. gorzowski, fot. autor.
42ab. Przykładowa ankieta dla dzwonów z okresu rekwizycji w 1917 roku, zbiory autora.
43. Odręczna notatka z 1917 roku z opisem dzwonów w miejscowości Osiecko, pow. międzyrzecki, źródło: archiwum parafii Sokola Dąbrowa.
44. Pomnik żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej, Górzyca, pow. międzyrzecki, okres międzywojenny, źródło: Heimatgruss.
45. Poświęcenie dzwonów w Silnej, pow. międzyrzecki, źródło: Heimatgruss.
46. Meldunek z 1942 roku dotyczący dzwonów z Osiecka, pow. międzyrzecki, źródło: archiwum parafii Sokola Dąbrowa.
47. Przykładowa ankieta z 1940 roku, Sokola Dąbrowa, pow. międzyrzecki, źródło: archiwum parafii Sokola Dąbrowa.
48. Korespondencja w sprawie dzwonów z parafii Sokola Dąbrowa z 1941 roku, źródło: archiwum parafii Sokola Dąbrowa.
49. Zdjęcie dzwonu w Nowej Wsi 1943/1944, pow. międzyrzecki, źródło: archiwum parafii Sokola Dąbrowa.
50. Dzwon z Nowej Wsi po zdjęciu, 1943/1944, źródło: archiwum parafii Sokolr Dąbrowa.
51. Fotografia dzwonu z Nowej Wsi, źródło: archiwum parafii Sokola Dąbrowa.
52. Dzwon z Dąbrówki Wlkp. po zdjęciu z dzwonnicy, źródło: archiwum parafc Dąbrówka Wlkp.
53. Spis dzwonów Kreishandwerkschaft dla okręgu 7/29 - Sulechów-Swiebodzin-Mię-dzyrzecz, źródło DGa.
54. Przykładowa karta z zespołu Hauptkartei, źródło DGa.
55-175. Dzwony wg wykazu katalogowego, źródło DGa.
176. Odcisk gipsowy inskrypcji i dekoracji dzwonu Franciszka Voillarda z Bledzewa. źródło DGa.
177. Znak miejski Lubeki oraz gmerk wykonane techniką rytowania, dzwon z Oło boku, pow. świebodziński, fot. autor.
178. Gmerki ludwisarskie zarejestrowane na terenie pow. międzyrzeckiego. 1. Merter. Jacob, 2. Ludwisarz niezidentyfikowany, 3. Rolof Klassen, rys. autor.
179. Gmerk Mertena Jacoba - etykieta z wystawy międzyrzeckiego Heimatmuseum, źródło: zbiory Muzeum w Międzyrzeczu.
180. Gmerk Rolofa Klassena, moździerz, źródło: zbiory Muzeum w Stargardzie (MS/Dep/76)
181. Dzwon Joachima Karstede z Przełaz, pow. świebodziński, fot. autor.
182. Plakieta odautorska Franciszka Dubois, dzwon w Golcach, pow. wałecki, źródło: Ludwisarstwo stargardzkie i pomorskie XIV-XVH, red. M. Majewski, Stargard 2003, s. 17.
183. Plakieta odautorska Franciszka Voillarda, źródło: Die Kunstdenkmäler Stadt= und Landkreis Landsberg (Warthe), s. 236.
184. Dzwon Wawrzyńca Kökeritza z Międzylesia pow. świebodziński, 1683, fot. autor.
185. Dzwon Paula Andreasa Koernera z Rakowa, pow. świebodziński, 1708, fot. autor.
186. Dzwon Johanna Jacoba Schultza z Ołoboku, pow. świebodziński, 1715, fot. autor.
187. Dzwon Johanna Friedricha Schramma z Chlastawy, pow. świebodziński, 1724. fot. autor.
188. Dzwon „Jezus" Erdmanna Kalliffe z Gościkowa-Paradyża, pow. świebodziński, po zdjęciu w wyniku pęknięcia, 1780, źródło: Heimatgruss.
189. Dzwon braci Fischer z Templewa, pow. międzyrzecki, 1791, fot. autor.
190a-c. Dzwony z XFX wieku a) Swiniary, pow. międzyrzecki, b) Rogoziniec, pow. mię
dzyrzecki, c) Borów, pow. świebodziński, fot. autor.
191. Druk reklamowy wytwórni dzwonów Vos&Sohn ze Szczecina, źródło: H. G. Eichler, Stettiner Glockengießer, Abb. 34.
192. Plakieta wytwórni dzwonów Heinrich Urlich Apolda na dzwonie z 1924 roku w miejscowości Św. Wojciech, pow. międzyrzecki, fot. autor.
193. Brzeźnica, pow. żagański, źródło: DGa.
194. Kamionka, pow. zielonogórski, źródło: DGa.
195. Leśniów Wielki, pow. zielonogórski, źródło: DGa.
196. Popęszyce, pow. nowosolski, źródło: DGa.
197. Racula, pow. zielonogórski, źródło: DGa.
198. Popowo, powiat międzyrzecki, źródło: DGa.
199. Lubień, pow. słubicki, fot. autor.
200. Drzeniów, pow. krośnieński, źródło: Die Kunstdenkmäler des Kreis Crossen, s. 82.
201. Chociszewo, pow. międzyrzecki, fot. autor.
202. Brojce, pow. międzyrzecki, fot. autor.
203. Opalewo, pow. świebodzinski, fot. autor.
204. Osiecko, pow. międzyrzecki, fot. autor.
205. Gardzko, pow. strzelecko-drezdenecki, fot. Krzysztof Michałowicz. 206ab. Nowy Kisielin, pow. zielonogórski, źródło DGa.
207. Chrobrów, pow. żagański, źródło DGa. 208ab. Skibice, pow. zielonogórski, źródło DGa. 209ab. Rudno, pow. nowosolski, źródło DGa.
210. Gardzko, pow. strzelecko-drezdenecki, fot. Krzysztof Michałowicz.
211. Dekoracje dzwonów z: a) Kosieczyna, b) Rusinowa, pow. świebodzinski oraz c) Sokolej Dąbrowy, pow. międzyrzecki, fot. autor.

212. Elementy dekoracyjne i inskrypcyjne na dzwonach Mertena Jacoba.
1. Czarto-ryja, pow. gryfiński, ok. 1500,
2-6. Dolgelin, pow. Märkisch-Oderland, 1500,
7. Rzecko, pow. choszczeński, 1504,
8. Dolgelin, pow. Märkisch-Oderland, 1500,
9. Piaseczno, pow. gryfiński, 1496,
10. Dolgelin, powiat Märkisch-Oderland, 1500;
11. Jesionowo, powiat pyrzycki, 1499;
12. Dolgelin, pow. Märkisch-Oderland, 1500,
13. Sokolsko, pow. srezelecko-drezdenecki, 1511,
14. Rzecko, pow. choszczeński, 1504 (rys. Marcin Burdziej, Muzeum w Stargardzie).

213. Dekoracje z dzwonów Mertena Jacoba, Racław oraz Bledzew, źródło: Die Kunstdenkmäler Stadt= und Landkreis Landsberg (Warthe), s. 236.
214. Dekoracje dzwonu z Żar, pow. loco, źródło: DGa.
215. Dekoracje dzwonu z Piotrowa, pow. żarski, źródło: DGa.
216. Dekoracje dzwonu z Bogumiłowa, pow. żarski, źródło: DGa.
217. Dekoracja dzwonu z Przybymierza, pow. zielonogórski, źródło: DGa.
218. Dekoracja dzwonu z Niegosławic, pow. żagański, źródło: DGa.
219. Dekoracje dzwonów z Racławia, pow. gorzowski, źródło: Die Kunstdenkmäler Stadt= und Landkreis Landsberg (Warthe), s. 236.

220. Przykłady fryzów dekoracyjnych:
a) Mirocin Dolny, pow. nowosolski, 1523,
b) Chrobrów, pow. żagański, 1564,
c) Borów, pow. nowosolski, 1566,
d) Brzeźnica, pow. żagański, 1592,
e) Ostrowiec, pow. strzelecko-drezdenecki, 1599,
f) Jemiołów, pow. świebodzinski, 1608,
g) Nowogród Bobrzański, pow. zielonogórski, 1617,
h) Stary Dwór, pow. międzyrzecki, 1635,
i) Broniszów, pow. nowosolski, 1693,
j) Przylaski, pow. żagański, 1700,
k) Raków, pow. świebodzinski, 1708,
1) Ołobok, pow. świebodzinski, 1715,
ł) Przyczyna Górna, pow. wschowski, 1732,
m) Solniki, pow. nowosolski, 1775,
n) Gościkowo-Paradyż, pow. świebodzinski, 1779,
o) Ol-brachcice, pow. wschowski, 1793,
p) Siecieborzyce, pow. żagański, 1806,
r) Goła-szyn, pow. nowosolski, 1811,
s) Chociszewo, pow. międzyrzecki, XIX/XX wiek - dzwon pochodzi z Rogozińca, pow. świebodzinski, źródło: DGa oraz fotografie autora.

221. Dekoracje dzwonów z Chrobrowa, 1564 oraz z Gorzupi Dolnej, 1605, pow. żagański, źródło: DGa.
222. Przykłady dekoracji na dzwonach Franciszka Voillarda, źródło: DGa oraz DE Kunstdenkmäler Stadt- und Landkreis Landsberg (Warthe), s. 170.

223. Motywy heraldyczne na dzwonach:
a) Książ Śląski, pow. nowosolski, 145'
b) Brzeźnica, pow. żagański, 1592,
c) Zagórze, pow. zielonogórski, 1612,
d) Wokgoszcz, pow. strzelecko-drezdenecki, 1642,
e) Wysoka, pow. gorzowski, 1651
f-fl) Krosno Odrzańskie, pow. loco, 1705,
g) Gardzko, pow. strzelecko-drez
denecki, 1714,
h) Ołobok, pow. świebodziński, 1715,
i) Jańczewo, pow. gorzowsk.1736,
j) Świdnica, pow. zielonogórski, 1739,
k) Świetno, pow. wolszyński, 18011
1) Siecieborzyce, pow. żagański, 1811, źródło: DGa oraz fotografie autora.

224. Chrystus Ukrzyżowany:
a) Brzeźnica, pow. żagański, 1592,
b) Zagórze, pow zielonogórski, 1612,
c) Rudno, pow. nowosolski, 1677,
d) Kolsko, pow. nowosoi-ski, 1685,
e) Broniszów, pow. nowosolski, 1693,
f) Brzeźnica, pow. żagański, 1714
g) Ołobok, pow. świebodziński, 1715, źródło: DGa oraz fotografie autora.

225. Przedstawienia świętych: Jan Nepomucen (wg karty DGa Ignacy Loyola), Augustyn, Florian oraz Stanisław, dzwony Bożnowa, powiat Żagański, 1777 oraz m Wschowy, pow. loco, 1730, źródło: DGa.
226. Maria Apokaliptyczna, Ołobok, pow. świebodziński, 1715, fot. autor.
227. Trójca Święta, Klenica, pow. zielonogórski, 1831, źródło: DGa.

228ab. Święta Rodzina:
a) Kolsko, pow. nowosolski, 1685,
b) okolice Wschowy, XVHI w.
źródło: DGa. 229a-c. Dekoracje na dzwonach braci Fischer, a-b) Templewo, pow. międzyrzecki, 1791
c) Ołobok, pow. świebodziński, 1791, fot. autor.

230a-c. Plakiety epigraficzne:
a-b) Stary Dwór, pow. międzyrzecki, 1635,
c) Gościkowo
Paradyż, pow. świebodziński, 1779, fot. autor. 231. Przykłady elementów zdobiących inskrypcje na dzwonach, źródło: DGa, fcc autor. 232a-b. Typy koron, źródło: DGa, fot. autor i Krzysztof Michałowicz.

233. Dekoracja dzwonu w Chociszewie, pow. międzyrzecki, XIX w. Dzwon pochodzi z Rogozińca, pow. świebodziński, fot. autor.
234. Lubień, pow. słubicki, dzwon średniowieczny, fot. autor.
235. Chycina, pow. międzyrzecki, XV/XVI w., fot. autor.
236. Brojce, pow. międzyrzecki, 1504, fot. autor.
237. Rzeczyca, pow. świebodziński, dzwon średniowieczny, fot. autor.
238. Krosno Odrzańskie, pow. loco, 1705, fot. autor.
239. Krobielewko, pow. międzyrzecki, pocz. XIX w., fot. autor.
240. Rokitno, pow. międzyrzecki, lata 80. XX w., fot. autor.
241. Wyszanowo, pow. międzyrzecki, 1986, fot. autor.
242. Płyta nagrobna w kształcie dzwonu na terenie kożuchowskiego lapidarium pow. nowosolski, fot. autor.