• W niniejszej pracy usiłujemy zbadać stosunek pomiędzy strukturą dwóch pojęć z dyskursu publicznego, postawami wobec wartości, do których się te pojęcia odwołują, oraz ujmowaniem sytuacji politycznej, w której te dwa pojęcia występują jako narzędzia interpretacji. W badaniu, które tutaj przedstawimy, sformułowano najpierw hipotezy oraz pytania o możliwym stosunku pomiędzy wymienionymi zjawiskami, a następnie testowano je w eksperymencie z grupą respondentów i za pomocą technik statystycznych sprawdzano, czy istnieją związki, o których orzekały hipotezy.

• Sposób, w który tutaj przedstawimy badanie i jego wyniki, jest zgodny z ogólnymi wskazówkami Amerykańskiej Asocjacji Psychologicznej (APA), przedstawionymi w rozprawie Abbotta i Bordensa (1992). W pierwszej, wstępnej części, określimy podstawowe kategorie, w drugiej przedstawimy dotychczasowe badania, natomiast w trzeciej części sformułujemy hipotezy. Metodologiczna strona eksperymentu zostanie omówiona w części czwartej, zaś jego wyniki zostaną przedstawione w części piątej, a zinterpretowa-ie w szóstej. Siódma część pracy stanowi podsumowanie, a ostatnie rozdzialy (8-11) zawierają streszczenie w języku angielskim, literaturę, załączniki oraz indeks.

• Kontekst, w którym badamy zjawiska nakreślone w dziale, stanowi wojna w dawnej Jugosławii (1991- 1995). Załącznik 1 podający podstawowe dane statystyczne o narodowościach, ich preferencjach politycznych oraz kalendarium ważniejszych wydarzeń służy przybliżeniu tych zagadnień czytelnikowi, nie mającemu głębszego rozeznania w omawianej problematyce.
  

• Niezależnie od tego, jaki aspekt wojny w byłej Jugosławii chcemy badać, od razu spotykamy się z poważnym problemem obiektywnego przedstawienia wydarzeń, nie mówiąc już o ich interpretacji. Trudno bowiem znaleźć źródła, w których nie występowałoby świadome lub nieświadome zniekształcanie faktów. I nie dotyczy to tylko relacji w mediach, a również podręczników fachowych. Na przykład w powszechnie używanym podręczniku o Narodach Zjednoczonych (Weiss et al. 1994: 74) autorzy piszą „But by that time, Serbia and Croatia were already in the control of most of the Bosnian territory that they sought", chociaż stronami w konflikcie byli bośniaccy Muzułmanie1, Serbowie i Chorwaci, nie zaś oddziały zbrojne Serbii lub Chorwacji. Ten sam podręcznik (Weiss 1994: 95) cytuje Jovana Zameticę, głównego doradcę przywódcy Serbów w Bośni, jako niezależnego obserwatora.

• W mediach natomiast można znaleźć cały szereg niespójności i błędnych danych. Ich wskazywanie jest stale powtarzającym się wątkiem występującym w rozmowach ludzi z dawnej Jugosławii, a jednym z miejsc, gdzie występuje żywa wymiana wypowiedzi osób z tego obszaru i gdzie bardzo często powraca ten temat, są listy dyskusyjne i news grupy w Internecie. Tworzą je ludzie, którzy siedząc przy swoich komputerach, mogą wymieniać poglądy z pozostałymi osobami zapisanymi na daną listę.

• Potoczne obserwacje ludzi z dawnej Jugosławii przedstawiane na listach dyskusyjnych w Internecie (takich, jak: Sil, SIEM, CRO-NEWS, Bosnet B) potwierdziły się podczas naszej analizy tekstów o wojnie w byłej Jugosławii z polskiego dziennika „Gazeta Wyborcza". Występowały tam różnego rodzaju zniekształcenia informacji - od niepoprawnie napisanych imion i nazw geograficznych, poprzez błędy liczbowe, aż po stereotypy etniczne. Ich przykłady zostały przedstawione w części pierwszej Załącznika 2. Podobne przypadki dezinformacji występowały w relacjach czołowych agencji światowych (CNN, NYT, WP, Agencji Reutera). Przekłamania w mediach jugosłowiańskich, takich jak HINA, ONASA, SRNA, były na tyle zauważalne, że w pewnym momencie specjalny sprawozdawca praw człowieka w byłej Jugosławii proponował utworzenie agencji, która miałaby temu zapobiegać (...)

1. Wstęp ................................................................................................................................ 5
1.1. Pojęcia demokracji i interesu narodowego w dyskursie publicznym ....................... 5
1.2. Pojęcia demokracji i interesu narodowego a ujmowanie wojny w byłej Jugosiawii

2. Kategorie pojęć, postaw i interpretacji ................................................................................ 12

2.1. Interpretacja........................ 18
2.2. Pojęcia ................................................................................... 20
2.2.1. Założenia teoretyczne ............................................................................. 20
2.2.2. Normatywność pojęć a postawy wobec wartości i interpretacja sytuacji po-
litycznych ................................................................................................................ 25
2.3. Postawy ......................................................................................... 29
2.3.1. Założenia teoretyczne............................................... 29
2.3.2. Stosunek postaw do interpretacji.......................................... 31
2.4. Zmienność pojęć, postaw i interpretacji ....................................... 33
2.5. Demokracja i nacjonalizm w badaniach psychologicznych................ 35

3. Hipotezy i pytania ................................................................................................................... 36

4. Metoda badania
....................................................................................... 43
4.1. Osoby badane ................................................................................ 43
4.2. Skale ......................................................................... 47
4.3. Procedura badania i obliczania wyników ............................. 54

5. Wyniki ............................................................................. 56
5.1. Analiza badanych zależności.............................................. 56
5.1.1. Zgodność pojęć ze wzorem normatywnym („normatywność pojęć") a natę-
żenie postawy (Hipoteza 1.1) ............................................................................... 56
5.1.2. Normatywność pojęć a centralność postawy (Hipoteza 1.2).............................. 59
5.1.3. Normatywność pojęć a złożoność interpretacji (Hipoteza 1.3).......................... 60
5.1.4. Normatywność pojęcia a sposób interpretacji wojny (Hipoteza 1.4) ................ 62
5.1.5. Natężenie postawy a sposób interpretacji wojny (Hipoteza 2.1)....................... 63
5.1.6. Względna centralność postawy a sposób interpretacji wojny (Hipoteza 2.2) .. 64
5.1.7 Różnice w sile badanych związków (Pytanie 1) ................................................... 66
5.1.8. Różnice pomiędzy orientacją demokratyczną a nacjonalistyczną (Pytanie 2) . 68
5.1.9. Zmienność badanych zjawisk (Pytanie 3)............................................................. 68
5.1.10. Stabilność badanych zjawisk a ich inne właściwości (Pytanie 4)..................... 70
5.2, Ogólna charakterystyka pojęć politycznych, postaw i interpretacji u osób badanych ................................................................................................................................... 71
5.2.1, Charakterystyka skali Struktura pojęć.................................................................. 72
5.2.2. Charakterystyka skali Natężenie postaw ............................................................. 74
5.2.3. Charakterystyka skali Względna centralność postaw ........................................ 74
5.2.4. Charakterystyka skali Interpretacja wojny........................................................... 76

6. Analiza wyników
.................................................................................. 79
6.1. Podsumowanie .................................................. 79
6.2. Wyniki na tle dotychczasowej wiedzy o badanych związkach.................................. 84
6.3. Wskazówki do dalszych badań i zastosowań............................................................... 87

7. Główne wnioski
............................................................................................. 89

8. Załączniki............................................................. 91

8.1. Załącznik 1. Dane statystyczne o byłej Jugosławii i Kalendarium wydarzeń 1[zasłonięte]991-19 ................................................................................................................................... 91
8.1.1. Skład etniczny byłej Jugosławii (w procentach, według spisu z 1981 roku) .... 91
8.1.2. Serbowie, Chorwaci i Muzułmanie w SFR Jugosławii i republikach, w któ-
rych toczyła się wojna (według spisu z 1991 roku) ........................................... 92
8.1.3. Preferencje polityków orientacji nacjonalistycznej w republikach postjugo-
slowiańskich, ogarniętych wojną na początku roku 1991................................ 93
8.1.4. Wydarzenia z dziejów, które mogły mieć wpływ na ukształtowanie się anta-
gonizmu pomiędzy grupami etnicznymi ........................................................... 94
8.1.5. Kalendarium wojny (1[zasłonięte]991-19)............................................................................ 95
8.2. Załącznik 2. Analiza tekstów Dawida Warszawskiego o wojnie w byłej Jugosławii ................................................................................................................................. 96
8.2.1. Przykłady zniekształcania informacji o konflikcie jugosłowiańskim w tekstach Dawida Warszawskiego ............................................................................... 98
8.2.2. Przykłady homogenizacji zewnętrznej grupy etnicznej w tekstach Dawida
Warszawskiego ...................................................................................................... 100
8.3. Załącznik 3. Listy dyskusyjne i newsy w języku serbsko-chorwackim..................... 103
8.4. Załącznik 4. Osoby badane ............................................................................................. 103
8.5. Załącznik 5. Skale ............................................................................................................. 103
8.6. Załącznik 6, Obliczanie wyników .................................................................................. 103
8.6.1. Tablica grupowania danych elementarnych i tworzenia danych zagregowa-
nych ......................................................................................................................... 104
8.6.2. Przykład makra do przekształcania skal w tabele............................................... 104
8.6.3. Tabele z odpowiedziami......................................................................................... 104
8.7. Załącznik 7. Wyniki ......................................................................................................... 104
8.7.1. Pierwsza fala...................................................................... 104
8.7.2. Druga fala ............................................................................... 104
8.7.3. Wyniki obu fal z osobami w wierszach ................................................................ 104
8.7.4. Wyniki obu fal z kategoriami w wierszach.......................................................... 104
8.7.5. Wyniki analizy regresji ........................................................................................... 104
8.8. Załącznik 8. Wykresy wyników ..................................................................................... 104
8.9. Załącznik 9. Testy rzetelności skal ................................................................................. 104
9. Literatura ............................................................. 105
10. Indeks ............................................................................................. 115
Democracy and National Interest in Inteipreting Political Events (Using fhe Erample