Przedmowa.


Podręcznik niniejszy ukazuje się w drugim wydaniu pod zmienionym tytułem, ponieważ ma obecnie służyć także studentom uniwersytetu, na wydziale humanistycznym i na wydziale matenratyezno-przyródniczym, dla przygotowania się do egzaminu noszącego tę nazwę. Jak mogę sądzić na podstawie doświadczeń egzaminacyjnych, oparcie egzaminu z głównych zasad nauk filozoficznych na programie znanym z nauki licealnej sprzyja bardzo wyraźnie pogłębieniu i opanowaniu materiału egzaminacyjnego; rozszerzenie zaś zakresu wiadomości można uzyskać w różnych, kierunkach przez wyzyskanie wskazówek dla lektury zamieszczonych w podręczniku.
Ważniejsze zmiany r uzupełnienia są następujące:
W rozdziale I »Psychologia poznania« części I-ej »Q poznaniu« prze¬robione zostały wywody dotyczące praw adaptacji i kontrastu (paragr. 14). Przerobiono również paragr. 20 o spostrzeżeniach, aby' dokładniej rozróżnić spostrzeżenia zewnętrzne i wewnętrzne. Dodano paragr. 21 o złudzeniach zmysłowych oraz paragr. 24 charakteryzujący całość wiedzy.
W rozdziale II »T.,ogika i metodologia* poprawiono i przerobiono paragrafy dotyczące systematyki i klasyfikacji (33 i 34). Rozwinięto para¬grafy 39 i 40 o wnioskach bezpośrednich i odwracaniu zdań. Przerobiono tytuł 6-ty »Rozumowanie redukcyjne«, opracowując na nowo paragraf o wy¬jaśnianiu (48),o prawach przyczynowych(49) oraz o hipotezach i teoriach (52,53).
Poprawiono paragrafy 60 i 61 części II-ej »O postępowaniu« oma¬wiające postępowanie i jego cele. Przerobiono, tytuł 4-ty o uczuciach i dąże¬niach rozróżniając uczucia doznaniove oraz uczucia przedmiotowe fparagr. 62).

Dodano paragr. 67 analizujący dążenia. Wreszcie przerobiono paragr. 72 dotyczący składników charakteru.
Rozwinięto wskazówki dotyczące lektury oraz wprowadzono pewne drobniejsze zmiany w rozkładzie treści.
Poza tym cały tekst został skontrolowany i usunięto szereg niedokła¬dności w sformułowaniu poszczególnych określeń.


Tadeusz Cz&żowski.

Toruń, w marcu 1946 roku.






Tematy przeznaczone w licealnym programie propedeutyki filozofii do wyboru oznaczono gwiazdką *


CZĘSC I.'
O POZNANIU
i
ROZDZIAŁ I.
PSYCHOLOGIA POZNANIA
,. 1. O przekonaniach
a) Przekonanie i jego własności.
1. „Znać coś", ,,wiedzieć coś", „posiadać wiedzę o czymś" znaczy tyle co „myśleć prawdziwie, że jest tak a tak lub (w innych przypadkach) że nie jest tak a tak". Czynność nabywania wiedzy nazywamy poznawa¬niem, a posiadanie wiedzy poznaniem,
Wyraz „poznaję" jest w życiu codziennym dwuznaczny: w jednym jego znaczeniu mówi się np. „poznał nieznane kraje" o kimś, kto po raz pierwszy odbył daleką podroż, w drugim znaczeniu powie wędrowiec, któ¬ry po długiej nieobecności wraca do rodzinnej miejscowości, „poznaję zna¬jome strony". W języku niemieckim rozróżnia się erkennen i wiedcr-erkennen. Znaczenie filozoficzne, w którym „poznaję coś" znaczy tyle co „nabywam wiedzy o czymś", odpowiada pierwszemu z wyżej wymienionych znaczeń. Dla oddania drugiego z nich używa się terminu „rozpoznaję". W języku łacińskim cognosco i agnosco.
Poznanie składa się z elementów zwanych przekonaniami. Każde przekonanie jest twierdzeniem lub przeczeniem, twierdzenie i prze¬czenie są dwiema jakościami przekonań. Poznaję np. mechanizm samo~ Lerdzając, że składa się z takich a takich części, które tak k vo^c7.one i takie a takie spełniają funkcje. Owe twierdze-Wa.cn przeczenia (np. gdy poznaję, że 25 nie jest


powstawaniu przekonali nie mających należytego uzasadnienia. Człowiek krytyczny dąży do zdania sobie sprawy w każdym przypadku *z motywów swoich przekonań i jeżeli motywy te nie uzasadniają należycie przekonania, szuka dlań uzasadnienia dodatkowego; przekonanie zaś nie dające się należy-, cie uzasadnić odrzuca.
ĆWICZENIA: 8. Sprężystość, kruchość, topliwość itp. są właściwościami ciał, analo¬gicznymi w dziedzinie fizycznej do dyspozycji psychicznych. Jakie są podobień¬stwa i różnice między jednymi i drugimi? 9. Zbadać na podstawie stosownie dobranych przykładów, jaka jest różnica między nieufnością a krytycyzmem.
2, O przedstawieniach.7 (
a) Opis i klasyfikacja przedstawień.
5. Wiemy już, że przedstawienia są przeżyciami, w których sobie przedstawiamy, czyli uobecniamy przedmioty (1). Są one koniecznymi wa¬runkami (1) a zarazem "motywami (2) oraz ostatecznymi punktami wyjścia przy uzasadnianiu przekonań (3), mają więc zasadnicze znaczenie dla poznania. Stąd płynie potrzeba dokładnego ich omówienia.






, i.ajiga-i aijjai,, jaJia LJUJJlcSŁJCglJ,
filozofii, uniwersytet 14. a) Znaleźć przykłady różnych sposobów użycia wyrazu „intuicja" oraz określić podobieństwa i różnice między nimi, b) to samo dla wyrazu „fantazja" (terminy te, jak wiele innych, są w potocznym użyciu chwiejne, mogą oznaczać bądź zjawiska psychiczne, hądż dyspozycje).
Biorąc pod uwagę różnice przedmiotów przedstawień, trzeba rozróżnić przedstawienia przedmiotów fizycznych i przedstawienia przedmio¬tów psychicznych. Zajmiemy się obecnie tylko przedstawieniami przedmiotów fizycznych i rozróżnimy wśród nich z kolei przedstawienia o treści prostej i przedstawienia o treści złożonej. Wyobrażenia spostrzegawcze przedmiotów fizycznych o treści prostej nazywamy wrażeniami zmysłowymi lub czuciami (odróżnić od uczuć), wśród przedstawień zaś o treści złożonej napotykamy znów na wyobrażenia i pojęcia jako dwa różne ich rodzaje.
b) Wrażenia zmysłowe.
7. Przykładami wrażeń zmysłowych są wyobrażenia spostrzegawcze światła i barwy, dźwięku, woni, bólu, głodu i tp.; barwa, dźwięk, woń, ból







■' .
żółtej /ui> z/efo2?ej


22

dźwięki gamy, np. c i e, nie dają dźwięku pośredniego d, lecz akordl połączenie dźwięków, w którym ucho muzykalne doskonale rozróżni dwł dźwięki składowe.
ĆWICZENIA: 15. Według jakiej zasady ustala fizyka porządek kolorów; sformu lować różnice między fizykalnym a psychologicznym uporządkowaniem kolorów, 16. Jakie zestawienia barw podobają ci się i dlaczego — spróbuj ustalić ogólni zasady harmonii barw, który z czynników (kolor, jasność, nasycenie, intensyw¬ność) odgrywa rolę decydującą?
Wrażenia słuchowe.
* 9. Treści -wrażeń słuchowych, czyli głosy, dzielą się co jakości (równie jak barwy) na dwie grupy: szmery i dźwięki.
Wśród szmerów istnieją, jak się zdaje, tylko dwie jakości zasadnicze! huk, głuchy, głęboki, i szum, ostry, syczący; cała poza tym ich rozmai kość, stuk, łoskot, trzask, syk, świst, turkot, szelest, skrzyp, plusk, tworzą kombinacje huków i szumów, między sobą lub z dźwiękami, o różnymi trwaniu i różnej intensywności.
Różnice jakościowe wśród dźwięków są dwojakie, rozróżniani)!
dźwięki o różnej wysokości (niskie i wysokie, grube i cienkie —"starol
,T żytni mówili ciężkie
i ostre) i o różnej
■^> "*—-"^ barwie. Zamiast]

terminu dźwięk uży-l warny terminu to 9 gdy bierzemy pod u-j wagę tylko wysokość)! nie zaś także i bn wę. Różnica wyso--kości dwóch tonowi nazywa się inter-l wałe m. Umiemjl rozróżnić uchem o-f koło 10 000 tonów jednakże w muzyc europejskiej używąM



26
Mowa ludzka składa się ze szmerów i dźwięków. Szmery przewa¬żają w spółgłoskach, samogłoski są dźwiękami. Różnice samogłosek (gdy wy¬powiadamy je głosem o równej wysokości) i, e, a, o, u są różnicami' bar¬wy dźwięku; różnice te osiągamy zmieniając układ jamy ustnej, która jest rezonatorem wzmacniającym poszczególne składniki dźwięku wydanego przez wiązadła głosowe.
Wyrażenie „barwa dźwięku" jest przenośnią. Barwa dźwięku nie jest barwą w znaczeniu treści wrażenia wzrokowego. Jest jednak rzeczą intere¬sującą, że u niektórych ludzi samogłoski posiadają wyraźną barwę w zna¬czeniu właściwym, przy czym to „słyszenie barwne" nie jest związane z ja¬kimiś przypomnieniami, np. barw przedmiotów, w których nazwie wybija się dana samogłoska. Na zjawiska te, zwane synestezją (z greckiego), zwrócił uwagę zwłaszcza głośny sonet ,,Les voyelles" (Samogłoski) poety fran-cuskiego Artura Rimbaud (zm. 1891), który twierdzi, że a jest czarne, e białe, i purpurowe, u zielone, o niebieskie. U różnych osób synestezje występują w niejednakowych zresztą połączeniach barw i dźwięków.
ĆWICZENIA: 17. Przypomnienia z nauki fizyki; Jak tłumaczy fizyka różnicę szmerów i dźwięków? Jakie własności drgań głosowych odpowiadają wysokości, barwie, intensywności dźwięku? Jakie istnieją typy instrumentów muzycznych? Jak jest zbudowany narząd słuchu? 18. Objaśnić terminy: muzykalność, głu-ch-ota. 19. Czym różnią się głosy poszczególnych ludzi między sobą? Objaśnić terminy: sopran, alt, tenor, bas.
Inne rodzaje wrażeń.
10. Wrażenia wzrokowe i słuchowe górują nad wszystkimi innymi bogactwem jakości, one też przede wszystkim wypełniają złożone treści przed¬stawień. Ihne rodzaje wrażeń wykazują, w zwięzłym przeglądzie, następujące różnice jakościowe:
Wrażenia smakowe obejmują cztery jakości smaków: słodki, słony, gorzki i kwaśny. Między tymi czterema smakami zasadniczymi nie ma przejść pośrednich; podobnie jak wrażenia słuchowe nie mieszają się onej ze sobą; potrafimy je, nawet gdy występują jednocześnie w jakiejś potrawie, bez trudu rozróżnić. To, co nazywamy w potocznym życiu, różnorakim smakiem potraw, jest zespołem smaków i woni. Stąd pochodzi, że potrawy wydają się bez smaku, jeżeli jednocześnie nie doznajemy woni (np. przy } katarze nosa), przy wyłączeniu wrażeń wzrokowych i węchowych prawie nie można odróżnić smaku jabłka i cebuli. Tak zwane smaki tłusty, ściągający, cierpki, ostry nie są jakościami smakowymi, lecz powstają przez dołączenie się do jakości smakowych wrażeń innych rodzajów, zwłaszcza dotykowych.
Wrażenia węchowe nastręcza]ą znaczne trudności dla klasy¬fikacji według jakości. Różnic jakościowych, czyli woni jest tutaj o wiele


■,^^,.. au3ivi, jtiiiiun :
wmien dostarcza powiew wiatru, tarty chrzan, pieprz, gorąca kawa lub herbata z cukrem?
Treści a przedmioty wrażeń zmysłowych.
*11. Realizm i idealizm. Omawialiśmy dotychczas wrażenia zmy¬słowe nie poruszając zagadnienia związku ich treści z przedmiotami. Zagad¬nienie zaś to wiąże się z zagadnieniem powstawania wrażeń zmysłowych] albowiem według zwykłego pojmowania rzeczy wrażenia zmysłowe powstają wskutek działania przedmiotów świata fizycznego na narządy zmysłowe i treści wrażeń zmysłowych są jakby odbiciami w naszym 'umyśle własności przedmiotów. Według zatem owego zwykłego pojmowania rzeczy, zwanego naiwnym (od natwus — wrodzony) realizmem, barwa, dźwięk, woń, twardość i inne jakości zmysłowe powstają w nas dzięki działaniu bar¬wnych, dźwięcznych, twardych lub miękkich i tp. przedmiotów fizycznych na narządy zmysłowe.


cześnie lub uprzednio; podniety działające ria narząd zmysłowy wpływają na jego stan i na to, jak reaguje on na inne podniety jednoczesne lub późniejsze.
ĆWICZENIA: 22. Przytocz przykłady „złudzeń zmysłowych" znanych .z codziennego doświadczenia, w których realizm naiwny, wbrew sobie samemu, odmawia przedmiotom cech, danych we wrażeniach zmysłowych. Dlaczego tak czyni? 25. Niech p0 oznacza podnietę progową, w0 odpowiadające jej wrażenie., d ledwie dostrzegalny przyrost wrażenia, r liczbę ułamkową charakteryzującą próg róż¬nicy. Szereg kolejno wzrastających podniet jest: p0, pi =po + por = po{l+r), p2=po +por + r (po +por)=poU+r)2 itd. n-ty wyraz tego szeregu ma postać pn=po (1 + r)'1; odpowiednio intensywności kolejno wzrastających wrażeń są w0, w i =7«o Ą-d, w 2 =w o +2d> . . . IOn =w 0 +nd. Kładąc pn =x, Wn =yi eliminując n, otrzymujemy związek funkcyjny, przedstawiający zależność intensywności wrażenia od" intensywności podniety y— klogx--c (wzór Fechnera), w którym spółczynniki h i c zawierają jedynie wyrazy wiadome. Wykreśl krzywą zależ¬ności intensywności wrażenia od intensywności podniety i przeprowadź jej dy¬skusji;. 24. Dlaczego przy zbyt słabym świetle nie możemy czytać? 25. Poró¬wnaj pojęcia „zmysł", „swoista energia zmysłowa", „wrażliwość17. Co jest im wspólne? 26. Go potrafimy stwierdzić wspólnego w wyrażeniach „czułe ucho", „czuła waga", „czułe serce"?
c) Wyobrażenia.
15. Wrażenia zmysłowe w wyjątkowych jedynie przypadkach wystę¬pują oddzielnie — dzieje sję tak, gdy np. ból lub inne jakieś wrażenie występuje z taką siłą, że przytłumi sobą niejako wszystkie inne — zazwyczaj zaś iączą się „w grupy dając przedstawienia o treści złożonej, w pierwszym rzędzie wyobrażenia spostrzegawcze. Ucisk rękawiczki na rękę (wrażenie do¬tykowe) łączy się z wrażeniami wzrokowymi jej barwy, cieniów od szwów i fałdów, wrażeniami dotykowymi i temperaturowymi gładkiej chłodnej po¬wierzchni, zapachem skóry— w jedną całość wyobrażenia tej.właśnie ręka¬wiczki. Czynnikiem, który decyduje o owym połączeniu, są cechy przestrzen¬ne i czasowe wrażeń zmysłowych (7). Wrażenia dotykowe, wzrokowe i inne dlatego składają się na wspomniane wyżej wyobrażenie rękawiczki, iż loka¬lizujemy je w jednym miejscu i w miejscu tym występują one jednocześnie (lub prawie jednocześnie) ze sobą. Przez jedność czasu i miejsca łączymy wrażenia w jedność wyobrażenia przedmiotu; w danej chwili, jak mówimy, jeden tylko przedmiot może być w danym miejscu. Połączenia, w jakie ujmuje się poszczególne występujące w związkach czasowych i przestrzen¬nych wrażenia, bywają rozmaite i zmienne, np. cztery umieszczone obok kropki : : mogę ująć w kształt czworoboku, litery Z, N lub X; szereg
leżących obok siebie kropek . mogę rozczłonkować w pary lub
trójki; jednostajny stukot kół kolejowych o szyny układamy w rytm dwój¬kowy, trójkowy, czwórkowy; przykłady można mnożyć bez trudu.
Wyobrażenie, w którego skład wchodzą różne wrażenia zmysłowe^ tworzy jedną zwartą całość — układ spoisty albo postać; ta .całość na-

37

muzyczny, tzn. ujmie następujące po sobie dźwięki w jakość postaciową me¬lodii i utworzy wyobrażenie całości; dla kogoś niemuzykalnego utwór po¬zostanie niezrozumiałym zbiorem, luźnych dźwięków. To, że każde wyobra¬żenie tworzy układ spoisty, w którym fundamenty są ściśle ze sobą zespolone przez jakość postaciową, wyrażamy mówiąc, że wyobrażenie jest przedsta¬wieniem konkret nym (coneretus — zrosły). Konkretność treści powstaje przez całościowe jej uchwycenie w intuicyjnym akcie wyobrażenia (6).
Nie jest konieczne dla powstania wyobrażenia, by znane były wszyst¬
kie jego fundamenty. Najczęściej tworząc wyobrażenia jako układy spoiste
nie zdajemy sobie sprawy ż wielu wchodzących w nie szczegółów. Czy wie¬
my, ile okien jest w dobrze nam znanym domu, jaki kolor oczu ma ktoś
znajomy, jaki krawat ma na sobie ktoś, z -kim rozmawiamy, czy książka,
którą właśnie czytaliśmy, ma stronice oznaczone na górze czy na dole?
Czasem kilka kresek dobrej karykatury wystarczy dla utworzenia wyobraże¬
nia ludzkiej twarzy, dwie lub trzy litery dla odczytania całego słowa (stąd
tak łatwo przeoczyć błąd drukarski), słaby zarys w półmroku dla poznania
znajomych sprzętów. Wskutek tego, że- przy tworzeniu wyobrażeń opieramy
się na części jedynie fundamentów, tych najczęściej, które najbardziej rzu¬
cają się w oczy, a inne pozostają niezauważone, wyobrażenia nasze są ogól¬
nikowe, niedokładne, mętne, wskutek czego stosować się mogą do różnych
podobnych do siebie przedmiotów z pominięciem różnic indywidualnych
między nimi; dla kogoś, .feto znajdzie się między murzynami, wsz3rscy oni
■mają jednakowe twarze; dla przeważnej części ludzi wszystkie liście dębu
czy lipy, wszystkie kwiaty stokroci, wszystkie muchy wydają się jednakowe.
Dla przezwyciężenia ogólnikowości wyobrażenia trzeba je przekształcić
wpojęcie. ' -
ĆWICZENIA: 27. Jak to się dzieje, że w obłokach na niebie możemy dojrzeć postaci ludzkie lub zwierzęce — tak samo na powierzchni księżyca, w zarysach lanego na wodę wosku itp.? 28. Przeprowadzić możliwie dokładną analizę dobrze znanego wyobrażenia, np. swojej sali szkolnej; co w tym wyobrażeniu nalepy do fundamentów, co zaś do jakości postaciowej 2
d) Pojęcia.
16. Była już mowa o tym (2Ac,6), że pojęcia otrzymujemy przez opis pedmiotu (np. w naukach przyrodniczych) lub przez definicję (np. w ma¬tematyce). Zarówno opis jak i. definicja wymieniają składniki, części,, cechy przedmiotu, stąd nazwaliśmy pojęcie przedstawieniem przez części (6). Części arzedmiotu przedstawiamy przez odrębne przedstawienia; pojęcie przeto jako irzedstawienie przez części jest przedstawieniem złożonym z przedstawień ychże części. Owe składowe przedstawienia są bądź przedstawieniami o treść, jrostej (wrażeniami zmysłowymi), bądź przedstawieniami o treści złożonej Gdy np. tworzymy pojęcie pomarańczy na podstawie'opisu, w którym po¬dajemy, że pomarańcza jest owocem kulistym, barwy pomarańczowej, o swoi-




' matematyczne) i nauki, których przedmioty są dane w wyobrażeniach spo¬strzegawczych (np. przyrodnicze). Przedmioty dane w pojęciach nazywamy przedmiotami idealnymi lub abstrakcyjnymi, przedmioty dane w wyobrażeniach spostrzegawczych przedmio.tami empirycznymi lub konkretnymi. Nazwy te straciły swoje znaczenie historyczne, w którym wskazywały na rodzaj przedmiotów, ich znaczenie współczesne określa je¬dynie sposób, w jaki przedmioty są dane dla poznania.
Ćwiczenia. 29. Na podstawie analizy przeprowadzonej w ćwiczenia 28 utwo¬rzyć pojęcie swojej. sali szkolnej i sali szkolnej w ogóle; czym różiii się pierwsze (jednostkowe) od drugiego (ogólnego)? 50. Jakie pojęcia mamy na myśli, gdy mówimy: cnota, sprawiedliwość, męstwo, praca społeczna, naród, państwo?
e) Przedstawienia przedmiotów (zjawisk) psychicznych.
18. Zajmowaliśmy się dotychczas przedstawieniami przedmiotów fizycz¬nych (6), tj. -wrażeniami zmysłowymi, wyobrażeniami, których fundamentami są wrażenia zmysłowe (15), oraz*poję_ciami, które otrzymujemy z tamtych

'45
wiada się w sposób ogólny, że każde zjawisko psychiczne jest intencjo-oalne (intencjonalny — skierowany ku czemuś) lub innemi słowy ma swój' przedmiot i przedmiot ten dany jest immanentnie, to jest tak, jak ujmu¬jemy przedmioty w przedstawieniach.
Także wśród zjawisk fizycznych są takie, które dotyczą jakiegoś przed¬miotu, przechodzą na inny przedmiot, jak np. uderzenie lub na£i&k, jednakże przedmiot uderzenia lub nacisku nie jest względem ciała uderzającego lub naciskającego immanentny, tzri. nie ma przy działaniach fizycznych owego ujmowania, przedstawiania charakteryzującego wyłącznie zjawiska psychiczne.
ĆWICZENIA: 51. Przedstaw swoje przeżycia w czasie jednej lekcji szkolnej. 32. Porównaj znaczenie wyrażeń ,,zrozumieć czyjeś przeżycia" i „zrozumieć czyjeś słowa", co jest w nich wspólne?
f) Uwaga. Spostrzeżenia. Złudzenia zmysłowe.
20. W zwykłych warunkach działają na nasze narządy zmysłowe roz¬maite podniety, dzięki którym otrzymujemy jednocześnie w-iele ; różnych wy¬obrażeń spostrzegawczych. Różnią się one między sobą nie tylko treścią i in nyrai właściwościami, które omówiliśmy dotychczas, lecz także sposobem, w jaki ich doznajemy, a mianowicie jedne jak gdyby wyrastały ponad resztę albo też jak gdyby były $j pełnym świetle — mówimy o nich, że kierują one na siebie naszą uwagę — inne pozostają jakby w cieniu, nie zwra¬camy na nie 'uwagi. Przykłady łatwo znajdziemy w codziennym życiu. Gdy czytam z uwagą interesującą książkę, nie zwracam uwagi na to, co ktoś do mnie mówi, na niewygodną pozycję, w której siedzę, może nawet na dobre śniadanie, które stoi obok przygotowane. Owo wyróżnianie się pewnych wy-obrażćń spostrzegawczych w polu uwagi na tym polega, że stają się one natarczywe, że jesteśmy jak gdyby zmuszeni stwierdzić to, co w nich jest ■dane, że przedmioty ich narzucają się nam jako istniejące. Zauważyć cokolwiek to tyle co spostrzec, a spostrzec to nie tylko uobecnić sobie przedmiot, ale nadto stwierdzić, że przedmiot ten istnieje. Wyobrażenie spostrzegawcze w polu uwagi staje się motywem dla przekonania spostrzeże¬niowego, w którym stwierdzam istnienie przedmiotu tego wyobrażenia. (2A,a).
Całość złożoną z wyobrażenia spostrzegawczego pewnego przedmiotu i przekonania stwierdzającego, że on istnieje, nazywa się spostrzeżeniem tego przedmiotu.
Własne przeżycia poznajemy bezpośrednio, gdy je przeżywamy (18), wśród nich również jedne znajdują się w polu uwagi, drugie poza nim, Gdy uważam na to, co 'przeżywam, to wiem, że widzę i słyszę to i tamto, że jedno mnie cieszy, drugie martwi, że coś podoba •mi się lub nie podoba; zdaję sobie sprawę z tego, czego doznaję, uświadamiam to sobie, spostrze-


mająca na celu wykrycie złudzeń i odrzucenie wynikających z nich błę¬dów, porównuje ze sobą spostrzeżenia tych samych przedmiotów dokonywane wielokrotnie, zarówno w tych 'samych jak też w różnych między sobą oko¬licznościach, i w razie niezgodności między poszczególnymi spostrzeżeniami' odrzuca jako złudne te z nich, których odmienność da się wyjaśnić przy¬czynami, wymienionymi wyżej.
f Ćwiczenia: 33. W jaki sposób stara się kierować uwagę reklama handlowa,
propaganda, szkoła — przykłady? 34. Co to jest ,.spostrzegawczość"? 35. Do czego przydatna jest umiejętność uważnego spostrzegania i jak ją kształcić w sobie?
g) Pamięć.
22.
W strumieniu życia psychicznego powstają coraz nowe spostrze-
żenia, bogacąc nasze doświadczenie (2). Spostrzeżenie, które przemija, nie ginie bez śladu,, lecz zostaje jak gdyby przechowane pod postacią utajoną w pamięci, skąd można je wydobyć w stosownej chwili jako przypomnienie; to też niektórzy dawniejsi myśliciele przyjmowali, że przypomnienie jest





55


c) Dla wyuczenia się na pamięć skuteczniejsze - są powtórzenia roz¬łożone w czasie od powtórzeń skupionych. Lepiej pamięta ten, kto uczy i'.; powoli, przez szereg dni po trochę, aniżeli ten, kto w ostatniej chwili gw.ihowme wbija1 sobie w pamięć zadane pensum.
Odtwarzanie . zjawisk psychicznych oparte na skojarzeniach posiada t.ik wielkie '/,!i;ic.zenie dla biegu naszych myśli, iż najczęściej odpowiedź na pytanie, dlaczego właśnie o czymś myślę, wskaże nam łańcuch skojarze¬niowy biegnący od jakiegoś spostrzeżenia, ćzasera zaś od niezauważonego ivy(ibnuenia spostrzegawczego. (Spróbuj dokonywać takich analiz na własnych przeżyciach). Pogląd zwany asocj apj onizmem (jednym z jego twórców ł wspomniany już poprzednio Dawid Hume) pragnie cały bieg myśli w.jaśnić jako odtwarzanie na podstawie skojarzeń pod wpływem, motywów Spostrzeżeniowych; także przeto przekonania i rozumowania nie są według feocjicjonizmu niczym więcej jak połączeniem przedstawień skojarzonych b sobą. Przeciwieństwem asocjocjonizmu jest pogląd (występujący w różnych odmianach), według którego rozróżnia się myślenie bierne i myślenie .ciynne (apercepcyjne, ad-perceptio tyle co spostrzeganie kierowane uwagą). W myśleniu biernym myśli następują po sobie według wytworzo¬nych skojaiv.cn., przy czym umysł nasz zachowuje się jak gdyby biernie, natomiast w myśleniu czynnym umysł dokonywa jakby pewnych działań, czynności, przekształceń, r,ia materiale przedstawień dostarczonych przez Kojarzenia, a mianowicie', dokonywa między nimi wyboru w ten sposób, że kieruje uwagę na jedne,, pomija zaś inne, stwierdza je lub zaprzecza w przekonaniach i tworzy w rezultacie szeregi przekonań według wymagań motywacji logicznej.
Ćwiczenia; 36. Spróbuj wyjaśnić, dlaczego kojarzą się wyobrażenia o podob-|nej treści (skojarzenie przez podobieństwo); dzięki takiemu skojarzeniu np. portret przypomina osobę portretowaną ^należy zwrócić uwagę na elementy wspólne treści bu wyobrażeń}. 57. Porównaj strukturę spostrzeżenia, przypomnienia i rozpoznania. 38. Czy potrafisz "przytoczyć z własnej przeszłości przykłady fałszywego przypomnienia fałszywego rozpoznania oraz zanalizować te przykłady?
3. Wiedza.
24. Poznanie składa się z przekonań (1), które podzieliliśmy według statecznego uzasadnienia na empiryczne i racjonalne lub aprioryczne (5). 'rzedmioty przekonań uzasadnionych empirycznie są d*ane w .wyobrażeniach ^ostrzegawczych, przedmioty przekonań uzasadnionych apriorycznie są dane [wyłącznie w pojęciach. Wyobrażenia spostrzegawcze i pojęcia jako źródła wiedzy nie są jednak równorzędne; pojęcia powstają z wyobrażeń przez ibstrakcję (16), są więc w stosunku, do wyobrażeń spostrzegawczych tworem [wtórnym. Tak ostatecznie cała wiedza powstaje dzięki wyobrażeniom spo¬strzegawczym i w tym sensie genetycznym jest empiryczna. Poglądem prze-




ROZDZIAŁ II.
LOGIKA I METODOLOGIA
1. O zdaniach a) Teoria dedukcji (rachunek zdań).
25. Nasze -myśli są jednorazowymi, przemijającymi przeżyciami, suli-jektywnymi i zamkniętymi wewnątrz podmiotu (19). Utrwalamy je, unic-j zależniamy je od podmiotu i uzewnętrzniamy je wyrażając je w mowie] i w piśmie. ' Tylko myśl wyrażona w stówach jakiegokolwiek języka wejść może w ogólnoludzki dorobek poznania naukowego i kultury. Stosunkie mowy do myśli zajmuje się nauka zwana semantyką (z greek.),
Przekonania wyrażamy przez zdania w sensie logicznym, czyi powiedzenia. Treść przekonania czyli sąd (l) nazywamy znaczeniem] wyrażającego ,fje zdania; zależnie od tego. czy treść owa jest prawdziwa cz fałszywa, nabywamy również zdanie prawdziwym lub fałszywym. Zda; w sensie logicznym, nie jest tym samym, co zdanie w sensie -gra

^ W








ćwiczenia: 39. Które zdania na str. 1 niniejszej książki są: a) zdaniami prostymi, b) złożonymi, c) supozycjami? 40. Rozłożyć zdania złożone ze str. 1 na zdania proste, z których są zbudowane. 41. Które z pomiędzy zdań złożonych ze str. 1 są funkcjami ' prawdziwościowymi (26. 1—6), określić te funkcje. 42. Podać przykłady, po jednym dla każdego z twierdzeń rachunku zdań 1 - 13. 43. Które ze stosunków: sprzeczność ijniędzy zdaniami], nierówność (między liczbami), pndzielność (liczb), podobieństwo (,figur geometrycznych, ludzi), podległość (podwładnego przełożonemu) są: a) zwrotne, h) symetryczne, c) przechodnie?
b) Wnioskowanie.
28. Twierdzenia li 4-—■ 13 w (27) mają postać implikacji; gdy jed¬
nak na ogól implikacja daje dla pewnych wartości zmiennych zdanie praw¬
dziwe, dla. innych fałszywe, to wyżej wymienione twierdzenia (jak wszelkie
zresztą twierdzenia logiki) tym się odznaczają, że jakiekolwiek podstawimy
zdania w' miejsce zmiennych p, g, r. . ., otrzymamy z tych twierdzeń zaw¬
sze zdania prawdziwe, są one — jak mówi się —■ ogólnie ważne. Ponieważ
zaś prawdziwość implikacji wyklucza przypadek, by przy prawdziwym po¬
przedniku następnik był fałszywy, przeto jeżeli tylko w którymkolwiek z tych
twierdzeń takie wykonamy podstawienie, by poprzednik był prawdziwy, mo¬
żemy być pewni, że następnik jest także zdaniem prawdziwym. Ta właści¬
wość twierdzeń logicznych sprawia, że tworzą one zasady dla różnjch od¬
mian wnioskowania (deductio — stąd rachunek zdań nosi też nazwę
teorii deduk ej i). i{
Wnioskowanie jest jednym z rodzajów rozumowania. Terminu .ro¬zumowanie użyliśmy już dawniej (2, 5) mówiąc o motywacji przekonań. Boznmowanie można przeprowadzić w każdym przypadku, w którym związek logiczny istniejący między dwoma zdaniami gwarantuje częściowo lub cał¬kowicie prawdziwość jednego z nich, gdy drugie jest prawdziwe. W każdym przeto .rozumowaniu występuje zdanie (lub koniunkcja zdań,), o którym zakła¬damy, że jest prawdziwe. Zdanie to nazywamy przesłanką (praemissa) izumowania, jeżeli zaś jest ono koniunkcja kilku zdań, to każde z nich jest tięścio wą. Zdanie,-.którego prawdziwość uzasadniamy w ro-

warny rozumowanie, w fctórym.


[03
32n,336 18 n, 155 n
?,27,32 ruchu
18,27 3, 21n.
,26,33
, 27 3,27 , 26,
25 n, , 27,
26n, 138,
16*,
IttU
197
2. O nazwach.
a) Właściwości semantyczne nazw (30) 69
b) Terminy i. pojęcia (31—52) 71
c) Praedicabilia i podział logiczny (55—34) .' '... 77
d) O definiowaniu (55—37) 81
3. Zdania kategoryczne (związki międzynazwowe).
a) Podział zdań kategorycznych (58) 88
b) Stosunki opozycji i konwersja (59—-40) 90
c) Sylogizm kategoryczny (41-:—42)" 95

4. O rozumowaniach (43—*45) 101
5. Dowodzenie (*46— *47) 107
6. Rozumowanie redukcyjne.

a) Wyjaśnianie (48) ...:.... .' 112
b) Prawa, naukowe (49) 413
c) Indukcja, (50--*51)....." .....116
d) Hipotezy i teorie (52—53) ( 124
e) Rozumowanie przez analogię (54) 127
7. O naukach (55—57) 129
CZĘŚĆ II. O POSTĘPOWANIU
1. Człowiek (*58)': ■ _ 135
■2. Odruchy i ruchy psychomotoryczne (59) 140
3. Postępowanie i jego cele (60—61) 141
4. Uczucia i dążenia.

a) Charakterystyka uczuć. Uczucia doznaniowe (62) 145
b) Uczucia estetyczne (65—64) .. 147
c) Uczucia wartości (65—66) 151
d) Dążenia (67)...., ■ 155

5. Wartości a cele postępowania (68—69) , 157
6. Dyspozycyjne warunki postępowania (70—72) 161

198

ZAKOŃCZENIE--
O naukach filozoficznych (*73).„, .' 170
Lektura 177
Indeks nazwisk 181
Indeks rzeczowy ; 186



INDEKS NAZWISK
(Liczby po nazwiskach oznaczają paragrafy',




ARYSTOTELES (17, 26, 33, 52, 73) ze Stagiry w Tracji (384-23), uczeń Platona, nauczał w Atenach, gdzie założył szkołę filozoficzną waną perypatetycką (w Likeion — stąd późniejszy termin liceum); był wy-lowawcą Aleksandra Wielkiego. Naukę swego nauczyciela Platona prze-ształcił, rozszerzył i usystematyzował, tworząc system wiedzy obejmujący ie tylko nauki filozoficzne — metafizykę, logikę, psychologię, etykę i este-fkę, w których myśl jego jest żywa, do dnia dzisiejszego, lecz także nauki rzyrodnicze, fizykę i biologię,'W których bezpośredni wpływ jego trwał aż o czasy Odrodzenia. Główne dzieła filozoficzne: Metafizyka, Organpn (lo-lka), O duszy (psychologia), Etyka nikornachejska.
Ś W. AUGUSTYN (17, Aurelius Augustinus, 354 — 430) potho-Iził z Numidii w Afryce, pierwotnie nauczyciel retoryki, później zwrócił ię do filozofii, a ' w wieku dojrzałym, po przyjęciu chrześcijaństwa, został apłanem i biskupem. Jako jeden z twórców teologii chrześcijańskiej, którą pracowywał na podstawie platonizmu, został zaliczony w poczet Ojców Koś-iola. Jest ostatnim wielkim filozofem starożytności. Jego wpływ na myśl ilozoficzną' biegnie przez wieki średnie i czasy nowożytne równolegle do spływu Arystotelesa. Główne dzieła filozoficzne: Wyznania (Confessio-nes), isane w formie pamiętnika filozoficznego, O Państwie Bożym (De civitate lei), rozważania o początku, losach i przeznaczeniach ludzkości.
BERKELEY (11,58) George (1685—1753) — duchowny i biskup nglikański, pochodzący z Irlandii. Jest przedstawicielem empirycznej filozofii ngielskiej, w której chronologicznie zajmuje stanowisko pośrednie między .ocke'em i Hume'em. Psychologiczna analiza poznania prowadzi go do ide-lizmu i spirytualizmu. Główne dzieło: Principles of human knowledge fasady Judzkiego poznania).
CHRYZYP (26) (Chrysippos ze Sóloi w Cylicji, ok. 280—205) gruntował system filozofii stoickiej, której twórcą był założyciel szkoły filo-oficznej tego imienia (od budynku Stoa poikile w Atenach) Zenon z Kition a Cyprze (ok. 336—264). Najważniejsze wyniki osiągnęła filozofia stoicka epistemologii i logice oraz etyce. Z etyki tej wyrósł system prawa rzym-riego. Pisma Chryzypa zaginęły, pozostały z nich tylko drobne fragmenty.

i :



182
185

DESCARTES (58,75) Renę lub Cartesius Renatus (1596—I6goj urodzony i wychowany we Francji, za młodu prowadził życie światowe i żoł' nierskie, znaczną część wieku dojrzałego spędził w Holandii oddany wy}aC7 i nie pracy naukowej; pod koniec życia udał się do Sztokholmu na dwój- krń I lowej Krystyny i tam umarł. W filozofii postawił sobie za zadanie znalezie nie niewątpliwych twierdzeń najogólniejszych, które by pozwoliły na zbu FECHNER (11, 13, 58) Gustaw Teodor (1801 — 1887), profesor Uniwersytetu w Lipsku, jeden z twórców eksperymentu w psychologii, jest zarazem jednym z przedstawicieli metafizyki empirycznej, w której posługiwał się głównie metodą rozumowania przez analogię oryginalnie przez siebie uję¬tą. Główne dzieła: Elemente der Psychophysik, Vorschule dćr Aesthctik; na język polski przełożone zostały: O życiu pośmiertnym, O zagadnieniu duszy, wędrówka przez świat widzialny ku niewidzialnemu.
HELMHOLTZ (11, 13) Ifermann v. (1821 — 1894), profesor Uni¬wersytetu w Berlinie, jest podobnie jak Fechner jednym z twórców psycho¬logii eksperymentalnej, zasłużył się głównie pracami nad fizjologią i psy¬chologią wrażeń zmysłowych, zwłaszcza wzrokowych i słuchowych.
HUME (11, 17. 23) Dawid (1711—1776) — pochodzenia szkockiego,] pisarz i dyplomata. Główny przedstawiciel empiryzmu angielskiego, w roz¬ważaniach sw}'ch wyszedł od Locke'a i Berkeleya, Zasługą jego zwłaszcza analiza stosunku przyczynowego, w której wykazał,, że jedynie spostrzeganie i stałego następstwa faktów prowadzi nas do stwierdzenia tego stosunku. Za¬przeczając możliwości wiedzy, która by wykraczała poza fakty stanowiące przedmiot spostrzegania, stał się Hume prekursorem kierunku filozoficznego XTX w. zwanego pozytywizmem, według-którego jpdynie fakty są przedmio¬tem badania naukowego. Główne dzieła Hume'a: Tręatise on human na¬turę (Traktat o naturze ludzkiej) oraz skrót poprzedniego An enquiry eon-cerning- human understanding (Badania dotyczące rozumu ludzkiego).
- KANT (64, 68, 73) Emanuel (1724—1804) życie całe spędził w Kró¬lewcu, gdzie był profesorem Uniwersytetu. Epokowe znaczenie w rozwoju filozofii ma jego krytyka (czyli analiza) poznania, której rezultatem jest roz¬różnienie w treści poznania składników dwojakiego rodzaju. Kant nadał im nazwy formy i materii poznania. Do formy poznania należy to wszystko, co zawiera się w treści każdego przedstawienia lub sądu, czyli ■— jak Kant mówi — jest w poznaniu powszechne i konieczne; do materii należą

ńenne składniki treści. W myśl tego przeciwstawienia Kant zalicza do |rmy poznania cechy czasowe i przestrzenne wrażeń zmysłowych („formy Wyobrażenia'') oraz najogólniejsze pojęcia (.,kategorie rozsądku") np. istnienie jb nieistnienie, rzeczywistość lub nierzeczywistość, przyczyna lub skutek, lonieczność lub możliwość, nazwane Formami sądzenia, w sądach bowiem twierdzamy, że coś istnieje, jest przyczyną itp. Materię poznania tworzą Ikości zmysłowe. Forma poznania jest składnikiem racjonalnym (pojęcio-pymj poznania, materia jest jego składnikiem empirycznym ; teoria Kanta łączy irzeto racjonalizm z empiryzmem, stanowiąc zakończenie rozpoczętego w XVIf '. okresu historii filozofii, w którym dwa te kierunki rozwijały się rów-jolegle. Stanowisko Kanta nosi nazwę krytycyzmu od tytułu trzech jego łownych dzieł: Krytyki czystego rozumu (Kritik der reinen Vernunft), za¬bierającej ■ jego epistemologie,, Krytyki praktycznego rozumu (Kritik der prak-ischen Vernunft), zawierającej jego poglądy etyczne, oraz Krytyki władzy są-lżenia (tzn. oceniania, Kritik der Urteilskraft), zawierającej głównie ^zwab¬iania estetyczne.
LEIBNIZ (26. 58) Gottfried Wilhelm (1646—1716), urodzony Lipsku jako syn uczonego prawnika, sam też prawnik, dyplomata, dostojnik Iworski, organizator akademii nauk w Berlinie i w Petersburgu, zajmował pę twórczo nie tylko filozofią,- ale i wielu innymi naukami, odkrył rachunek różniczkowy (jednocześnie z Newtonem). Jest trzecim i ostatnim (po Kar-lezjuszu i Spinozie) wielkim metafizykiem w obrębie racjonalizmu nowo¬żytnego; w swoim systemie metafizycznym (monadologii) połączył i pogodził iżnorodne teorie poprzedników i współczesnych. Poglądy filozoficzne przed¬stawił w wielkiej liczbie rozpraw, artykułów i listów. Z większych dzieł lajważniejsze — Discours de metaphysiqne (Rozprawa o metafizyce), Essai te Theodicee ("Zarys teodycei, o dobroci Boga, w*olności człowieka i źródle ełego), Nouveaux essais sur 1'entendement humain (Nowe szkice o rozumie Ludzkim).
LOCKE (17) John (1632— 1704J — lekarz, polityk i pedagog; w fi¬lozofii, daleki od uczoności, wychodził w swych rozważaniach od praktyki życiowej. Postawił sobie jako program filozoficzny zbadać, jak tworzy się ! wiedza o świecie; stąd analizy *jego miały w znacznej części charakter psy¬chologiczny, tak iż Locke może uchodzić za twórcę nowożytnej postaci nie tylko epistemologii, lecz i psychologii. W epistemologii empirysta, w psy¬chologii zwalczał głównie teorię istnienia wiedzy wrodzonej (idei wrodzonych), mającą swe źródło w platonizmie. On też pierwszy wyraźnie sformułował różnicę między doświadczeniem zmysłowym (sensacją) i wewnętrznym (refleksją). Główne dzieło: Essay concerning buman understanding (Szkic o rozumie ludzkim).
MILL (51) John Stuart (1806—1873), polityk, ekonomista i filozof, postępował w filozofii po linii wytyczonej przez empiryzm Hume'a. Jego

184
główne prace filozoficzne leżą w dziedzinie logiki i metodologii (A system of" Logic ratiotinative and inductive) oraz etyki (Utilitarianism),
PLATON (17, 22), pierwotne imię Arystokles (427—547), pocho¬dził z rodu królewskiego, żył i działał w Atenach. Był uczniem Sokratesa i od niego przyjął zasadę, że badanie naukowe ma za cel osiągnięcie wiedzy niewątpliwej, taką zaś jest jedynie wiedza pojęciowa. Nie tylko zaś poznanie zni"słowe jest złudne, ale i świat empiryczny stanowiący przedmiot tego poznania jest jak gdyby cieniem tylko prawdziwej, pojęciowo poznawalnej rzeczywistości świata idealnego — bo jak cień jest zmienny i znikomy; idee ■ są niezmienne, wieczne, doskonałe. Szkoła filozoficzna założona przez Pla¬tona w gaju Akademosa nosiła nazwę Akademii; przechodząc zmienne ko¬leje trwała ona przez lat 900 aż do końca starożytności, została - zamknięta dekretem cesarza Juśtyniana w r. 529. Dzieła Platona są pisane w formie i dialogów, w których zazwyczaj Platon wkłada swoje poglądy w usta Sokra¬tesa; dialogów tych jest 35. W tytułach dialogów występują imiona ich uczestników. Najważniejszymi dialogami są: Politeja (Rzeczpospolita), Faj-dros, Fedon, Symposion (Uczta), Teajtet. ■
'■SOKRATES (68,469-399) pochodził z ludu ateńskiego, w Atenach nauczał i umarł, skazany na śmierć z oskarżenia wrogów, zarzucających mu bezbożność, i psucie młodzieży. Szukał wiedzy pewnej, która by mogła dać stałe zasady postępowania, zakładał bowiem, że wystarczy wiedzieć, co jest dobre, aby ku temu dążąc dobrze postępować (takie właśnie jest znaczenie zdania ,,cnota jest wiedzą"). Rozum, cnota, szczęście są nierozerwalnie ze sobą związane, albowiem kto jest rozumny, ten jest cnotliwy, cnota zaś je¬dynie daje prawdziwe szczęście. W swoich poszukiwaniach wiedzy Sokrates znakomicie rozwinął cztukę uogólniania przez odrzucanie różnic i wydoby¬wanie w ten sposób cech wspólnych; jest to metoda uogólniania właściwa dla" indukcji przez eliminację (50); przez to stał się Sokrates założycielem nauki o tworzeniu pojęć ogólnych i o działaniach pojęciami, czyli dialekty-ki, pierwszej historycznie postaci logiki (termin dialektyka, czyli sztuka roz¬prawiania pochodzi stąd, iż Sokrates dochodził do pojęć ogólnych przez roz¬ważania mające postać dyskusji z przeciwnikami). Sokrates pism żadnych nie pozostawił,- mimo to stał się centralną postacią filozofii starożytnej, któ¬rej wszystkie późniejsze kierunki rozchodzą się od niego. Jego uczniem byi Platon, od niego przeto wywodzi się platonizm, pośrednio zaś przez Platona również arystotelizm. Trzy inne zaś wielkie kierunki filozofii starożytnej Steicyzm, epikureizm i sceptycyzm — biorą pośrednio początek również od Sokratesa przez trzy szkoły, które założyli jego uczniowie. Antystenes z Atefl był założycielem szkoły cyników (tak nazwanej od siedziby Cynosarges;, uczył on za Sokratesem, że cnotliwym jest mędrzec, mądrość zaś polega n* zdobyciu' niezależności wobec kolei losu. Ze szkoły Antystenesa wyłonił si£ później stoicyzm, Arystyp z Gyreny, .założyciel szkoły cyrenejskiej, uczyli ze ,

185
[dobrem najwyższym jest szczęście. Naukę Arystypa przejął później Epikur, ! założyciel szkoły epikurejskiej. Trzeci wreszcie z uczniów Sokratesa Eukli¬des z Megary (którego nie należy mieszać z matematykiem Euklidesem ■ z Aleksandrii), założyciel szkoły megarejskiej, pszyjął i rozwijał dialektykę Sokratesa; w dalszym rozwoju do szkoły megarejskiej nawiązywał sceptycyzm starożytny.
SPINOZA (58) Benedykt, pierwotne imię Baruch (1632—1677), pochodził z rodziny żydowskiej osiadłej w Niderlandach; całe swe życie po¬święcił filozofii zarabiając szlifowaniem szkieł na utrzymanie. Stworzył sy¬stem metafizyki racjonalistycznej, bardziej jeszcze zwarty i konsekwentny od metafizyki Descartes'a, zbudowany „ordine geometrico", tzn. ujęty w formę rozumowań wzorowanych na dowodach geometrycznych, uwzględniający zaś nie tylko tradycję metafizyczną, zwłaszcza w ujęciu Descartes'a, lecz także poglądy nowożytnej mechaniki. Główne dzieło Spinozy Ethica ortline geo¬metrico demonstrata zawiera w pięciu częściach naukę o Rogu i o naturze, o duszy, o namiętnościach i o ich. opanowaniu przez rozum,
STOICY (26, 68, 75) — zob. Chryzyp.


INDEKS RZECZOWY
(Liczba obok terminu wskazuje stronicę — tłustym drukiem zaznaczono miejsca ważniejsze, n —■ stronica następna, nn - stronice następne).


Absolutny słuch 24
abstrakcja,38 n, 41. 55, 81, 87, 138
abstrakcyjne przedmioty 41
abstrakcyjne przedstawienia 38, 83
abstrakcyjny podział 81
abulia 157
adaptacja 32 n, 48
„ wzrokowa 52 rm
adaptacji prawo 32 n. 34, 48
adekwatność definicji 85
afekt 151
akord 25
„_ niezgodny ^dysonans) 25 ,, zgodny (konsonans) 25
aksjomat 86 n, 104, 131,144
akt poznawczy 7
,, przedstawienia 14 n, 38, 43, 69 n
„ przekonania 7, 38 „ woli 156
aktualny, odpowiednik fko-relat) dyspozycji psychicz¬nej 13," 50
alternatywa zdań 61, 63 n, 68, 86,88. 91 n, 108, 118 n
alternatywny sylogizm 68, 91, 118
ambiwalencja uczuci owal45
analityczne pojęcie 38, 83
„ przekonanie 8,
lin, 35

analiza 8,18,5638,41,55,109 analogia 127 nn, 132,154 apercepcyjne myślenie 55 argumentacja ad hominem
105
astenik 163 asercji znak 59 asocjacja 51
asocjacjonizm 55,160 n, 74 atletyk 163 autorytet 12 autyzm 164
Barbara 96
Barwa 19, 22, 25, 28 n, 52,
38, 48
Barwa czarna 19, 21
dźwięku 22, 25 n, 27
Barwy kolorowe 19 nn „ kontrastowe 33 „ nasycone 20 n „ neutralne 19 nn ,, nienasycone 20 n „ proste 21 Barwy dopełniające 21
„ " zasadnicze 20 bezinteresowność uczucia
estetycznego 150 bezstronność liczonego 155 bihewioryzm 175 błąd 6, 49. 106 „ formalny 105 „ ignoratio elenchi 105 „ materialny 104 n ., non seguitur 105

błąd petitionis principii
104 n
biedne koło w definicji 86 n
,, „ w rozumowaniu
104
błędnik 18
brodawki smakowe 18 bystrość 13 byt (ens) 78, 126,154, i70n
Cechy (accidentia) 58, 78 „ abstrakcyjne 58 „ bezwzględne 78 „ przypadkowe 77, 94 , stosunkowe 78 „ względne 78 n „ zmysłowe 38
Cel postępowania 142nn 150, 157 nn, 160
"Celarent 96
Cele postępowania altruis¬ty czne 143 „ bliższe 142,157 „ dalsze 142,157
Cele postępowania egoisty¬czne 143
Cele postępowania indywi¬dualne 143
Cele postępowania ogólne 143, 169
Cele postępowania ostatecz¬ne 144, 157 n
Cele postępowania społecz¬ne 143,169
Cenesiezja 27
Cesare 99

[charakter 165 nn, 169
chcenie 155 n choleryk 162 n
ciałka Krausego 19 ,, Meissnera 19 „ Ruffiniego 19
ciało 135 nn. 138 n
ciekawość 153
ciemność 18
cyklotymik 16+
człony podziału 79 1 czucia 17 1 czułość 31 | czynność przedstawiania 15
czynność psychiczna 7
Ćwiczenie 50, 55
Darii96
Dążenia 57,- 145,155 n, 162,
166, 168 n, 174' dążenia, pozytywne i nega¬tywne 156 ; dążenia stanowcze i niesta-
nowcze 156 dedukcja 128, 132 ; dedukcji teoria 59 nn, 65:
86 n, 92 dedukcyjne rozumowanie
101 nn, 104, 132 defendent 105 n definicja 8 n, 12, 15 n, 37, 59, 82 nn, 86 nn, 95, 109, 126, 175 „ adekwatna 85 „ aksjomatyczna
86 n.
,, analityczna 85 „ matematyczna 85 „ nominalna. 82 nn,
oo 00
,, przez abstrakcję
86 nn „ przez postulaty86
realna 82 nn, 88 „ równościowa 85nn ., syntetyczna 83 n „ terminu 82, 85 n ,, za ciasna 83 „ za obszerna 83 ,, zdania 84 n definiendum 82 nn, 88

definiens 82 nn, 88 desygnat nazwy 70 n, 83 n;
89, 95 nn determinizm etyczny 160 n,
171
Dimatis 96 dobro 145, 151, 153 n,
157, 172
dodawanie logiczne 72^ 77 n
dogmatycy 172
doświadczalny .8
doświadczenie 8 n, 11 n, 35,
38, 46, 49,
111, 124
„ wewnętrzne
46, 155
,, zewnętrzne
46, 138 dotyk 18 dowodzenie 102 n, 107,
108. u, 110 n, 132 dowód fałszywości twier-„ dzenia 111 „ niewprost 110 ii .,' progresywny Csynte-tyczny) 107 n, 111 „ regresywny (anali¬tyczny) 107, 109 n „ przez sprzeczność (deductio ad absur¬dum) 110
dowodu nerw 108 n druk trójbarwny 21 dudnienie 24. n ■ dusza 40, 135 nn, 158 n dyrektywa (reguła) 66
„ odrywania 67, 92 podstawiania 66, 92
„ zastępowania 84 dysjunkcja zdań 60, 63, 68,
84, 88, 91 dysjunktywny sylogizm 68,
91
dyskursywne poznanie 15
„ przedstawie-
nie 38 dysonans 25
dyspozycja psychiczna 13,
"l6n, 29, 31,50 n, 53,57,
81. 106,125,127,147,154
156, 160 nn, 164 nn, 168,
176

187
dyspozycje hamujące 13, 168
,, przekonaniowe
15
wrodzone i na¬byte 161, 169 dyspozycyjna teoria pamię¬ci 50
dysputa 105, 106 dystrybutywnie 89 działania (połączenia) lo¬giczne 72 n, 76, 85
., odwrotne 105
„ proste 103 dźwięk 17. 21 n. 25 n, 28^, 52, 33. 56 n
Egzystencjalny 89 eksperyment 8 eksperymentalny 8 ekwiwalencja zdań 62 empiria 8 n empiryczne przekonanie 8n,
11 n, 53, 55, 144 empiryczny 8, 41. 102 n ' empiryzm 41, 56, 172 energia zmysłowa swoista
31, 35
entymemat 99 nn, 112, 128
epifenomeny 138, 173
epistemologia 170, 171, 175
estetyczna postawa 148
., wartość 149
estetyka 170, 172 etyczny determinizm 1 60 n,
171 „ indeterminizm 160 n
etyka 170, 172
„ normatywna 159
,, opisowa 173 eudajmonizm 1 55, 158 fałsyfikacja 102 fałsz 8, 64 fałszywość 6 n, 11, 68, 92
102, 111 fałszywy 6 nn fantazja 7, 1 7, 148 fantazyjne wyobrażenie 16 Felapton 96 Ferio 96

188

189



figury sylogizmu 96 filozofia 17, 175 n
.„ życiowa 175 filozoficzne nauki 151 flegmatyk 165 forma 41, 70-fundamenty wyobrażenia
36 nn, 42, 48 funkcj e prawdziwościowe
60 nn, 64, 73, 85 n, 91 funkcjonalizm 114 fimktor 85
Gama 25
chromatyczna 24
,, dur 25 n
i, mol 25 n gatuuek ^species) 77 nn, 82
„ najniższy 78
generalizacja (uogólnianie}
78
geotropizm 128 n glosy 22, 25 n gniew 151 u, 162 gorąco 27
Halucynacja 48
harmonia 22 148, 150
hipoteza 112, 116, 124 n, 126 n, 157 n,
hipoteza historyczna 125n. „ implikacji 61,112 -, przyrodnicza 125
historia filozofii 170, 172, 175
huk 22
Idea 30, 40 n, 70 idealizm 28 nn, 137 nn, 172
platoński 40, 172
idealny 41-
ideał 40, 135, 153
identyczności stosunek 71
„ zasada 63
ignoratio elenchi 105
iloczyn logiczny 72 n, 77
ilość C<£uantitas) zdania 89
iluzja 48
immanencja 44
immanentny 45
implikacja 60 nn, 67, 69, 86 n, 91, 95, 94 n, 108, 110, 112 n, 117, 124

implikacji następnik (teza)
61, 63 n, 68, 87. 95. 108,
i 18, 124-
implikacji poprzednik (Hi¬poteza) 61, 65 n. 68, 87,
95, 108, 112, 124 indeterminizm etyczny 160n indukcja 116, 128, 132
„ prosta 116 nn
119 nn, 122 n indukcja przez eliminację
116n, 119n, 122 indukcja zupełna 1 20 indywidualność 161, 166 instynktowne ruchy 141,
147, 162
instynkty 161 n, 'iGS inteligentny 12 inteligencja 13, 154 intencjonalny 45, 145 intencjonalna inegzystencja
44
intensywność uczucia 145
„ wrażenia 18,
22, 27, 51 n interakejonizm 139 interwał 22 nn
,, półtonu 23 n intuicja 17
intuicyjne poznanie 15
„ przedstawienie
15, 38, 77
irradiacjauczuciowal55,167 istnienie 7, 149, 154 istota 41
„Ja" 44
jakość postaciowa wyobra¬żenia 36nn: 55, 94
jakość przekonania 5, 15 „ .(gualitas) zdania 89 „ uczuciowa 145 „ wrażenia 18, 28
jakościowe różnice wrażeń 31 n
jasność 81
jasność 'vbarwj 19, 22
jedność podmiotu 56 „ świadomości 56
jedynka logiczna 72n,75, 78
„jest" 6n, 71, 84 ,, bezczasowe 84 „ egzystencjalne 71 „ temporalne 71

Kategorie- 78, 81, 17f kauzalizm 113 n, 139 klasa 70 n
klasyfikacja 13. 18, 27 7Qnn
170 n, 173 ' "'
kolektywne 89 kolor 19n, 22, 53 n komizm 149 kondycjonalizm 115 konimikcja zdań 60 n 63 " 64 n, (38, 86, 93, 95 konkluzja 65 n, 68 n, 75 92, 96 n, 102. 104 n, 112' 117 n, 124 konkretne przedstawienie
37 konkretny przedmiot 41
131 konsekwencja 65, 103, 111
125
konsonans 25 konstelacja psychiczna 51 konstytucja cielesna 165
„ psychiczna 161
kontemplacja 150 kontemplacyjne uczucia 150 kontrapozycji prawo 92 kontrast 33, 48
„ następczy 33 n
„ współczesny 33 n
kontrastu prawo 34, 48
konwersja 101
korelat dyspozycji 15
kryterium formalne 158
~ „ piękna 150
„ prawdy 172
„ . teleologiczne 158
„ wartości 155
krytycyzm- 13, 168, 172 kultura 59 130 n, 175 „ -duchowa 130 ., 'materialna 130 kwadrat logiczny 90nn kwarta 23 kwinta 23, 25 *
Logiczna jedynka 72 n, 75,78
,, suma 72
logiczne dodawanie 72,72n
,, mnożenie 72,77 11
„ twierdzenie 65
„ zero 72

Hogiczny iloczyn 72 n, 77 ' ,, / kwadrat 90 nn „ podział (diinsio) 77
1 logika 59n, 62,65,77n,88,91, 170, 173, 175 ,, matematyczna 85 „ nazw 91, 173 „ zdań 173
; lokalizowanie wrażenia 18 -
Uad 148
[łatwowierność 13 [ łatwowierny 12 .łącznik zdania 70
[Mania 163
matematyka 37, 39. 41, 83, 85, 107 nn, 114, 131r,134 materializm 137 n melanćholik 162 n I metafizyczny podział 81 i metafizyka 170, 175 n -■ metafizyka empiryczna (in¬dukcyjna; 171
[ metafizyka racjonalna (de-. dukcyjna) 135,171 i metoda reszt 120n [ metodaróżnicy117 n,120nn
124, 137
I metoda zgodności 117 n, I ■ 120 n, 124, 157 I metoda zmian towarzyszą¬cych 120, 122 n, 137 I metodologia ogólna 59,173 ■metody ^ odkrywcze 132 „ uzasadniania 153
wykładu 132 I miejsce wrażenia 1-7 fmimika 141 I mnemotechnika 54 t mnożenie logiczne 72, 77 n imonada 138 I motyw 9nn, 12 n, 59, 50 n,
55, 55, 150, 155 L motyw postępowania 160
,, przekonania 10 nn
I motywacja 9 nn, 55, 65, 125 I mowa ludzka 25, 34 fcnyśl 57, 59 I myślenie 39
„ bierne 55 „ czynne (apercep-[ 'cyjne) 55

Nadrzędność 74 n, 76. 90 nakaz postępowania 158 narząd zmysłowy 18 n, 27 nn 30 nn, 33, 55, 45, 47 n, 50 następstwo 65n. lOlnn, 1-1-1,
'127 n, 131, 158 nasycenie barwy 19, 22 natura człowieka 169 natywizm 56 nauka 10. 80, 82, 84, 103 n,
107, 129, 132 nauki .aposterioryczne 131 n „ aprioryczne 131 n ,, biologiczne 130 n ,, dedukcyjne 132 ,, empiryczne 132 „ filologiczne 131 nauki filozoficzne 131, 159,
170, 175 nauki fizyko-cheiniczne 130
,, historyczne 131 n nauki humanistyczne 130n.
133, 170
nauki idiograficzne 132 n nauki indukcyjne ^redukcyj¬ne) 132 nauki nomotetyczne 132 n
„ normatywne 132 n nauki praktyczne (stosowa¬ne) 132 n nauki przyrodnicze 37, 41,
107, 134, 170 nauki racjonalne 132
„ ścisłe 127 nauki teoretyczne (czyste)
132
nazwa 39 n, 69 n, 82, 85 nazwa generalna 70 n, 81,92, „ indywidualna 70 n ,, jednostkowa 70 n nazywanie 69 nega"ćja terminu 72n.'77,91,
110
negacja zdania 62, 86 11 nieadekwatność pojęć 40 nienawiść 151, 162 ' nieświadome kłamstwo 52 nieświadome zjawiska psy¬chiczne 46, 175 . nieświadomie 47 niezależność zakresów 74, 76, 90

nieufność 13 nieufny 13 nominalizm 40 non sequitur 105 norma 158 n normatywna etyka 159 normatywne nauki 132 n prawa 135
Obiektywizować 138 obiektywny 44, 138 obowiązek 158 n, 168 obraz następczy 54 ocena estetyczna 149, 154 ocena doniosłości 153 ocena doskonałości 133 ocena wartości 154 oceny bezwzględne 154 n
„ . względne 154 11 oczywistość 11 oczywisty 11 odejmowanie logiczne 72,
84 . oderwanie następstwa od



WIELKOŚĆ 22X16CM,MIĘKKA OKŁADKA,LICZY 198 STRON.

STAN :OKŁADKA DST+/DB-,BRAK KARTKI TYTUŁOWEJ I 195-196 /SPIS TREŚCI/,STRONY SĄ POŻÓŁKŁE,POZA TYM STAN W ŚRODKU DB- .

KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 8 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM / KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA / .

WYDAWNICTWO KSIĘGARNI NAUKOWEJ T.SZCZĘSNY I S-KA
TORUŃ 1946.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE