Zofia Ostrowska-Kębłowska

Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1[zasłonięte]790-18

PWN

Warszawa-Poznań 1982

492 s., 24 cm

stan dobry

SPIS TREŚCI

I PROBLEMATYKA BADAŃ NAD ARCHITEKTURĄ I BUDOWNICTWEM PO­ZNANIA W LATACH 1780—1880 . ......... 5

II. OSTATNIE LATA RZECZYPOSPOLITEJ.......... 18

1. Obraz miasta jako całości. Sytuacja prawno-administracyjna i sto­sunki gospodarcze.............. 19

2. Przemiany społeczno-kulturowe.......... 25

3. Środowisko artystyczne i fundatorzy......... 31

4. Konfiguracja przestrzenna miasta.......... 42

5. Architektura i budownictwo w mieście........ 48

a. Architektura kościelna . . ......... 48

b. Architektura i budownictwo miejskie........ 59

Siedziby szlacheckie [60], Domy i kamienice mieszczańskie [67], Domy i dwory podmiejskie |79|, Początki nowych dziedzin bu­downictwa |83J

c. Architektura municypalna i rządowa........ 88

[. NA PRZEŁOMIE WIEKU XVIII i XIX. PIERWSZA OKUPACJA PRUSKA

I CZASY KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO......... 102

1. Zmiana sytuacji miasta............ 102

2. Nowa organizacja spraw budowlanych........ 105

3. Rozbudowa miasta i reformy urbanistyczne...... 111

4. Budownictwo mieszkalne inspirowane przez rząd..... 120

5. Budownictwo prywatne............ 127

a. Domy mieszkalne............. 127

b. Hotele, zajazdy i urządzenia rozrywkowe...... 132

6. Teatr................. 135

7. Budownictwo sakralne............ 143

3. Budownictwo urzędów cywilnych......... 145

9. Budownictwo wojskowe............ 149

10. Budownictwo dla potrzeb socjalnych i komunalnych .... 151

11. Czasy Księstwa Warszawskiego.......... 155

POWRÓT RZĄDÓW PRUSKICH (1815—1835)......... 153

1. Miasto w latach 1815—1835........... 158

2. Przestrzenno-funkcjonalne koncepcje miasta: „Nowe Ateny" i for­teca .................. 164

3. Budownictwo wojskowe............ 170

4. Działania rządu i magistratu........... 176

5. Budownictwo prywatne............ 179

6. Fundacje społeczne i osób prywatnych dla miasta..... 182

a. Loża masońska.............. 185

b. Szpital Sióstr Miłosierdzia (szarytek)........ 191

c. Szkoła Ludwiki.............. 192

d. Projekty Szkoły Realnej........... 193

e. Biblioteka Raczyńskich............ 193

f. Galeria Atanazego Raczyńskiego....... 201

g. Pomniki................209

h. Złota Kaplica — pomnik narodu.........212

V. POWSTANIE MIASTA NOWOCZESNEGO (1835—1880)...... 221

1. Sytuacja miasta w latach 1835—1880.........221

a. Ludność................221

b. Sprawy gospodarcze............222

c. Stosunki społeczne i narodowe.........224

d. Władze miasta..............228

e. Stosunek rządu do miasta...........229

f. Życie kulturalne.............230

2. Fundatorzy i zleceniodawcy...........234

3. Twórcy i wykonawcy architektury i budownictwa w Poznaniu . 240

a. Organizacja działalności architektoniczno-budowlanej . . . 240

b. Środowisko miejscowe...........242

c. Wpływ obcych środowisk...........256

4. Problemy techniczno-konstrukcyjne.........258

5. Sytuacja przestrzenna miasta i ogólny charakter zabudowy . . 264

6. Budownictwo mieszkalne............277

a. Domy w latach trzydziestych..........277

b. Pierwsze nowe rozwiązania domów mieszkalnych .... 283

c. Budownictwo mieszkalne w latach 1850—1870.....291

d. Willa Cegielskich............. 315

e. Budownictwo mieszkalne po roku 1870....... 317

7. Budynki urzędowe cywilne.......... . 338

a. Ziemstwo Kredytowe............ 339

b. Bazar................ 342

c. Królewska Dyrekcja Policji.......... 347

d. Sąd Ziemski i Miejski............ 349

e. Sytuacja przed rokiem 1870.......... 350

f. Przebudowa Rejencji . . . ... . ...... 351

g. Sąd Okręgowy.............. 3ó4

h. Sąd Nadziemski............. 356

i. Poczta i Nowe Ziemstwo........... 359

k. Organizacja przestrzenna instytucji ekonomicznych .... 362

8. Budynki wojskowe............. 363

9. Budownictwo dla potrzeb socjalnych......... 373

10. Dworce kolejowe i hotele............ 393

11. Budownictwo związane z przemysłem i handlem..... 404

12. Architektura sakralna............. 419

13. Kasyna i „ogródki". Teatry ogródkowe........ 432

14. Teatr Polski i Teatr Miejski zwany Niemieckim..... 438

15. Gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Muzeum im. Mielżyńskich 453

zakończenie 465

wykaz starych nazw placów i ulic.......... 468

wykaz skrótów................ 469

indeks nazwisk................ 470

SUMMARY.................. 480

WYKAZ ŻRÓDEŁ FOTOGRAFII............. 490

WSTĘP

Architektura i budownictwo w Poznaniu lat 1780—1880 nie były dotąd przedmiotem szerszych dociekań naukowych ani tematem odrębnej publi­kacji. Jedyne przedstawienie tych zagadnień pochodzi sprzed lat prawie trzydziestu, gdy w obrębie pracy dotyczącej całości dziejów poznańskiej architektury po raz pierwszy poświęcono więcej uwagi urbanistyce i bu­downictwu wieku XIX. Wobec wydatnego w ostatnim dziesięcioleciu za­awansowania badań nad architekturą europejską, a także polską ubiegłego stulecia oraz przy odmiennych sposobach jej charakteryzowania i ocenia­nia, nowe opracowanie tego zagadnienia wydaje się konieczne.

Brak badań naukowych i publikacji z tego zakresu przyczynił się bo­wiem do powstania ogromnych strat w dziedzinie urbanistyki i architektu­ry XIX-wiecznego Poznania. To czego nie zdołała dokonać ostatnia wojna, dzieje się obecnie na naszych oczach. Zagładzie ulegają nie tylko pojedyn­cze obiekty, ale całe układy przestrzenne, najistotniejsze elementy miasta, a pozostawione, jak na pustyni, cenne budowle, nie włączone w nowe or­ganizmy, tracą swój sens urbanistyczny i artystyczny. Obierając jako przedmiot badań XIX-wieczny Poznań, a więc miasto w obrębie dawnej fortecy, obszar, który powinien był od dawna znaleźć się w całości pod troskliwą opieką architektów i konserwatorów, mam nadzieję, że ten niszczą­cy proces zostanie, jeśli nie cofnięty, to przynajmniej zatrzymany.

Chciałabym w związku z tym, aby sens niniejszej pracy nie ograniczał się do ustaleń naukowych, lecz by stała się ona pomocna w działaniach ar­chitektonicznych i konserwatorskich, dla których wiedza o pierwotnym charakterze układów urbanistycznych i budynków powinna być rzeczą istotną. Może praca ta zainteresuje również społeczeństwo miasta, którego obrazu w wieku XIX nikt już dziś prawie nie pamięta. Nie tylko więc z racji historycznej ścisłości użyto ówczesnych nazw ulic i placów (por. wykaz ulic), ale także dla uprzytomnienia czytelnikowi sytuacji i atmo­sfery tamtego Poznania. Zapominane dziś realia tego, nawet na tle euro­pejskim, szczególnego miasta (por. rozdział I) próbowano tu przypomnieć. Materiałową podstawę pracy stanowiły nie tylko obiekty do dziś ist­niejące, ale także obiekty nie zachowane, znane z widoków, starych foto­grafii, a nawet tylko z opisów. Wobec niepowetowanej straty, jaką było zniszczenie w roku 1945 akt budowlanych, wykorzystano różne źródła pośrednie, głównie akta Towarzystwa Ogniowego (Stadtische Feuer-Sozie-tat) w Wojewódzkim Archiwum Państwowym. Wielką pomocą były mate­riały przechowywane w różnych poznańskich zbiorach, a więc: Wojewódz­kiego, a zwłaszcza Miejskiego Konserwatora Zabytków, Biblioteki Uni­wersyteckiej, Muzeum Narodowego, Biblioteki Raczyńskich, Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Pracowni Konserwacji Zabytków. Największe z nich znaczenie miały zbiory ikonograficzne w Muzeum Historii Miasta Poznania w Ratuszu oraz katalogi wystaw organizowanych przez ten oddział Mu­zeum Narodowego.

Praca powstała w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskie­go w ramach szerokich badań prowadzonych przez różne dyscypliny nau­kowe, a objętych wspólnym problemem „Pomniki kultury źródłem świa­domości narodu", którymi to badaniami w dziedzinie historii sztuki kieru­je Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

Publikację pracy zawdzięczam życzliwemu patronatowi Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.