Przędzalnia Mechaniczna w Żarach

 

Mechanische Weberei Sorau



 

idealny zestaw dla początkującego kolekcjonera oraz w celach inwestycyjnych (ceny papierów wartościowych systematycznie idą w górę: http://www.rp.pl/artykul/555245.html)

kto wie - może również zostaną wreszcie wypłacone odszkodowania za zawłaszczone mienie.......

Więcej o przemyśle w Żarach:

dr inż. Monika Edyta DROZDEK

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sulechowie

 

Czas industrializacji na Ziemiach Zachodnich, można ująć datami 1[zasłonięte]815-19. W historii politycznej obie daty określają wydarzenia mające znaczenia dla stabilizacji granic w Europie – Kongres Wiedeński oraz zakończenie II wojny światowej. W historii gospodarczej jest to czas od powstawania pierwszych manufaktur do uprzemysłowienia miast – czas dominacji gospodarki kapitalistycznej.

Miasto Żary położone jest w województwie lubuskim, na terenie Dolnych Łużyc. Otrzymało prawa miejskie w 1260 roku. Znajdowało się tu dominium żarskie, pozostające we władaniu kolejnych żarskich rodów: Dewinów, Packów, Bibersteinów i Promnitzów. W 1765 roku miasto przeszło pod panowanie arcyksięcia Saksonii. Żary opuścił ostatni z Promnitzów Jan Erdman – życie dworskie ustało, a dalszy rozwój miasta stymulował przemysł.

Dynamiczny rozwój miasta związany był z rozwojem przemysłu, transportu i energetycznej niezależności miasta. Pierwsza nitka kolejowa powstała w 1846 roku, kolejna w 1871. Przemysł żarski to głównie włókiennictwo, znane szeroko w Niemczech, Europie i Stanach Zjednoczonych, z wysokiej jakości: adamaszku, tkanin żakardowych, bielizny stołowej, ręczników oraz wsypów. O ówczesnej potędze żarskiego włókiennictwa świadczy fakt, że na początku XX w. z Żar pochodziło 55% niemieckiego eksportu płótna do Stanów Zjednoczonych. Był to, obok Nowej Soli, Szprotawy i Zielonej Góry,  największy ośrodek przemysłowy znajdujący się w obszarze dawnego województwa zielonogórskiego.

Dziedzictwem minionej epoki, nie tylko w Żarach, są tereny poprzemysłowe. Cieszą się one coraz większym zainteresowaniem m.in. konserwatorów i inwestorów (lub w odwrotnej kolejności), i niewątpliwie są przestrzenią atrakcyjną do zagospodarowania. Inwestycje przeprowadzone w największych miastach Polski np.: Centrum Handlu, Sztuki 

i Biznesu Stary Browar w Poznaniu czy Centrum Artystyczne Fabryka Trzciny Sp. z o.o. w Warszawie, odniosły niemalże spektakularny sukces. Także w znacznie mniejszej Zielonej Górze zespół dawnego zakładu rodziny Försterów, zaadaptowany został na centrum handlowo-usługowo-rozrywkowe „Focus Park”.

Jednak w znacznie mniejszych miastach liczących do 40 tys. mieszkańców, takich jak Żary, nie ma wielu inwestorów chętnych remontować i adaptować zakładowe budynki, a terenów poprzemysłowych nie brakuje. Obserwacja systematycznych rozbiórek i dewastacji obiektów fabrycznych np. dawna fabryka sukna Hoffmanów w Żarach, pozwala sądzić, że zabudowania dawnych zakładów (i ich historia) warte są tyle co  grunt pod nimi.

Z większości zespołów fabrycznych zagospodarowane są tylko wille – niewielkie, zabytkowe budynki o architekturze wyróżniającej je w przestrzeni miasta – dawniej otoczone były ogrodami.

OGRODY FRENZLÓW

Tkalnia rodziny Frenzel założona została w 1830 roku przez Johanna Gottfrieda. Pierwsza mechaniczna tkalnia wybudowana została przez jego syna, Teodora przy Treibelerstraβe, obecnej ulicy S. Moniuszki w 1870 roku. Kolejna przy Lessingstraβe, obecnie ul. Broni Pancernej 6 w 1897 r. Od 1898 roku właścicielem fabryk był Georg Frenzel, syn Teodora. W 1909 roku, wybudowany został trzeci zakład przy ul. Saganerstraβe (Żagańska), a w 1927 roku kolejny w Gleiβen koło Königswalde.

Założyciel tkalni Johann Gottfried Frenzel mieszkał w skromnym domu przy Baderstraβe 11 (dziś ul. Kąpielowa). Jego syn Teodor mieszkał przy Eilplatz (dziś pl. Inwalidów), w willi wybudowanej w 1883 r., przez żarską firmę budowlaną Beantsch & Wahlich (ilustracje 2, 4). Od strony wschodniej do budynku przylegał niewielki ogród (ilustracja 3). Od 1911 roku właścicielem willi był kupiec Rudolf Bahn – szwagier i długoletni współpracownik Teodora Frenzla, po nim m.in. prof. dr Otto Hirth.

Georg Frenzel, był właścicielem kilku żarskich willi. Najbliżej zakładu znajdowała się willa z ogrodnictwem przy Schützenstraße 16 (obecnie ul. Lotników). Budynek ten wcześniej był własnością przedsiębiorcy Benutz związanego z branżą budowlaną – obecnie nie istnieje, został rozebrany po wojnie.

Kolejny dom położony jest przy Pförtenstraβe 15, ob. ul. Czerwonego Krzyża 32. Tu mieścił się niewielki folwark, a także mieszkania dla dyrektora i prokurenta fabryki. Niewielki ogród znajduje się w części frontowej budynku i raczej nigdy nie był większy (ilustracja 5).

Georg Frenzel był również właścicielem pałacyku myśliwskiego Promnitzów w żarskim lesie. Kupił go wraz z parkiem od księżnej Pauliny Talleyrand z Żagania w 1903 roku. Nieznacznie wcześniej, na zlecenie księżnej, przeprowadzona została rewaloryzacja parku prowadzona przez francuskiego ogrodnika Augustina Gerarda, zajmującego się parkiem w Żaganiu.
Pomimo posiadania wielu willi w mieście Georg Frenzel wraz z rodziną mieszkał w Miłowicach, w rezydencji na miarę magnatów (ilustracja 7).

Stan zachowania

Po 1945 roku willa z ogrodem Teodora Frenzla mieściła instytucję Zjednoczenia Przemysłu Węgla Brunatnego, później dyrekcję kopalni węgla brunatnego „Przyjaźń Narodów”, a od 1984 r. Szkołę Specjalną nr 6 . Współcześnie na jej zapleczu wybudowano nowe obiekty szkolne, a willa została opustoszona. Ruina willi wraz z częścią ogrodu zostały ogrodzone i nie są użytkowane.
Willa z ogrodem oraz ogrodnictwem Georga Frenzla położona przy dzisiejszej ul. Lotników nie istnieją, podobnie jak pałac myśliwski Promnitzów (rozebrany w 1963 r.).
Folwark Georga Frenzla jest własnością prywatną. Jego rezydencja w Miłowicach została po 1945 roku podzielona. Willę użytkuje Dom Pomocy Społecznej dla Osób Umysłowo Upośledzonych, natomiast folwark jest własnością prywatną. Park, poza niewielką częścią przy budynku, jest nieużytkowany.
 
OGRODY HOFFMANNÓW

Fabryka sukna Erdmanna Hofmanna powstała 1 maja 1929 roku. Jej założycielem był syn mistrza sukienniczego Carla Gottlieba Hoffmanna i Johanny Christie z domu Pittius. Na początku XX wieku fabryka zajmowała obszar pomiędzy Lindenstrasse (ul. Podwale), a Logenstrasse (ul. Wrocławską). Jej obraz przedstawiają dwa widoki (ilustracje 8-9), które, uzupełnione planem zakładu z 1922 r. (ilustracja 14), dają pełen obraz założenia.
W czwartej ćwierci XIX wieku przy Logenstraβe 6, rodzina Hofmanów wybudowała willę rodzinną (ilustracja 10). Do jej północnej elewacji przylegał ogród z altaną i fontanną, ozdobny dekorowany rzeźbami (ilustracja 14), prawdopodobnie znajdowała się tu także oranżeria. O pragmatycznym podejściu do zagospodarowania tego założenia świadczy fakt ulokowania w nim blokhauzu oraz, bliżej budynku przędzalni, piwnicy na benzynę.
Ogrody fabryczne zlokalizowane zostały przy budynkach magazynowych i mieszkalnych. Znajdowała się tu także niewielka altana. Ilustracja z 1908 roku pokazuje na rogu Lindenstrasse oraz Friedrichstrasse (ul. Podwale i 1 Maja) efektowne ogrody fabryczne. Ich fragment w 1933 roku udostępniony został mieszkańcom miasta – prawdopodobnie włączony został do promenady miejskiej.
Przy ul. Podwale znajdowała się willa dyrektora fabryki (ilustracja 8). Została ona wybudowana na początku XX wieku i otoczona ogrodem, w którym znajdowała się fontanna. Był to budynek wielorodzinny. W 1928 roku mieszkali w nim Walter Kumrow oraz Fritz Brach – dyrektorzy fabryki, a także portier, kierowca i dwóch mechaników.
Stan zachowania
Po 1945 roku w budynkach fabryki E. Hoffmanna umieszczono Żarskie Zakłady Przemysłu Wełniarskiego. W latach siedemdziesiątych zatrudniały prawie 700 osób. Jednak po przemianach ustrojowych zakład upadł, a następnie trafił w ręce Przedsiębiorstwa Produkcyjnego "Runo-Melton".
Ogród fabryczny przy budynku mieszkalnym został częściowo zabudowany oraz utwardzony. Willa dyrektora nie istnieje. Na jej miejscu powstała myjnia samochodowa (ilustracja 12). Na obszarze jej ogrodu, przy ul. Podwale, stoją blaszane pawilony handlowe. O istnieniu w tym miejscu ogrodu świadczą tylko piękne cisy o pomnikowych rozmiarach.
W willi Hoffmannów, dzisiaj przy ul. Wrocławskiej 21, przed 1991 rokiem mieściła się dom kultury „Wełny” a na pocz. lat 90. dyskoteka. Następnie właścicielem budynku został Bank Spółdzielczy w Trzebielu, który w 1993 roku uruchomił w budynku oddział w Żarach. Ogród podzielony został pomiędzy kilku właścicieli i ogólnie wykorzystywany jest jako parking.
Reliktami ogrodu są 3 drzewa: sosna czarna, dąb szypułkowy oraz kasztanowiec biały.

     

OGRÓD STILLERA

Przedstawiając założenia żarskich fabrykantów, warto wspomnieć także o rezydencji A.E. Stillera – właściciela tkalni, której architekt Paul Tafel z Duisburga poświęcił artykuł w prestiżowym czasopiśmie Ostdeutsche Bauzeitung w 1909 roku. W artykule pt.: Fabrikgebäude der Mechanische Weberei von E.A. Stiller u. Sohn in Seifersdorf bei Sorau N.-L. przedstawił on kompleks fabryczny wybudowany w 1902 roku. Architekt napisał, że (…) zespół położony został na małym wzniesieniu i otoczony był ze wschodniej strony laskiem sosnowym. Z południa graniczył z parkiem, który otaczał cała prywatną  posesję. To spowodowało, ze front budynku fabrycznego nabrał wyjątkowości i wyeksponował urok otaczającego go ogrodu. (…) Architektura budynku fabrycznego jednoznacznie wskazuje część produkcyjną oraz administracyjną zakładu. W części głównej budynku znajdowały się tkalnia, magazyn i magiel. Natomiast pomieszczenia piwniczne zajmowały pralnia i skład przędzy. W części biurowej budynku na parterze mieściły się administracja oraz zarząd fabryki. Na piętrze znajdowały się dwa małe mieszkania dla inspektora fabryki oraz operatora maszyn, na poddaszu kolejne dwa mieszkania dla personelu. (…) Biuro właściciela [fabryki] było korzystnie położone i umożliwiało w krótkim czasie dojście [przez park] do  fabryki.

Stan zachowania

Willa nie istnieje. Park jest zaniedbany i nieużytkowany. Budynki fabryczne użytkowane są przez firmę HART SM.

 

 

WNIOSKI

Szczegółowe badania historyczno-ewidencyjne dotyczące zieleni historycznej w mieście Żary, pozwoliły nakreślić szczególny obraz miast przemysłowych w XIX-tym i XX-tym wieku – daleki od wyobrażeń o dymiących kominach, brudzie i wyzysku klasy robotniczej. Jest to obraz kultury ogrodowej, gdy jej mecenasami byli fabrykanci: samodzielnie upiększali swe domostwa oraz działali na rzecz rozwoju zieleni w miastach działając w zrzeszeniach – Towarzystwie Upiększania czy Towarzystwie Karkonoskim, Sekcja w Żarach.
W Żarach miejski magistrat przejął inicjatywę nad zakładaniem ogólnodostępnej zieleni miejskiej dopiero w pierwszej dekadzie XX wieku, gdy w urzędzie powstała Deputacja Parkowa, a swą działalność zakończyło Towarzystwo Upiększania.

STAN ZACHOWANIA I OCHRONY PRAWNEJ

Głównie po 1945 roku, ponad połowa z 40 ogrodów willowych została zniszczona w całości lub częściowo, poprzez zmianę zagospodarowania na place, drogi dojazdowe, parkingi i garaże. Podobnie ucierpiało wiele willi w skutek użytkowania ich m.in. przez instytucje szkolne. W budynkach stosowano nowe podziały pomieszczeń, a także rozbudowywano je, ignorując substancję zabytkową i otoczenie. W Żarach taka sytuacja ma miejsce między innymi przy dawnej willi Teodora Frenzla (ilustracja 4) czy willi Fritza Gemeinerta położonej przy ul. Witosa 25.
Ogrody i parki ozdobne zniszczone zostały z braku odpowiednich dokumentacji konserwatorskich i niskiej kultury społecznej. Składowa wymienionych powodów i obecna wysoka koniunktura budowlana powoduje, że zaniedbane tereny zabytkowej zieleni, stają się w miastach łatwym łupem inwestorów. Z wymienionej liczby zespołów żaden nie jest wpisany do rejestru zabytków i tylko trzy posiadają konserwatorską dokumentację ewidencyjną.
Częstym powodem niszczenia zabytków ogrodowych jest brak informacji na temat ich istnienia. W powszechnej opinii za obiekty zabytkowe uchodzą przede wszystkim dzieła architektury i budownictwa, nawet gdy pozostają w ruinie. Natomiast parki i ogrody uznawane są za zabytkowe, jeśli są odpowiednio utrzymane i dodatkowo promowane.
Na obszarach małych miast woj. lubuskiego – nie tylko w Żarach – zabytkowa zieleń występuje w formie prawie reliktowej; zredukowanej do trawnika z drzewami lub zakrzaczonego obszaru – kojarzonego z miejscami niebezpiecznymi i zaśmieconymi. Obiekty w takim stanie zachowania, w świadomości społecznej nie są zabytkiem.
Odzwierciedlenie tej opinii znajduje wyraz również w decyzjach miejskich magistratów, które zlecając wykonanie GEZ, najczęściej odnoszą się do budynków. Dowodem są publikowane na internetowych stronach samorządów, wykazy zewidencjonowanych dzieł architektury i budownictwa.
Zabytkowe ogrody mają dla miasta bardzo ważne znacznie. Pierwsze historyczne – związane jest z rozplanowaniem miasta, które świadczy o jego autentyczności. A autentyczność jest podstawowym walorem zabytku, podkreślonym w uchwalonej w 1964 roku Karcie Weneckiej. Z jej zapisów wynika także, że istotne jest obejmowanie ochroną, nie tylko dzieł wybitnych, ale także tych skromniejszych oraz świadectw historii niebędącymi dziełami sztuki. Zabytek powinien podlegać ochronie wraz z jego otoczeniem. Ostatni przytoczony zapis, podkreślony został w Międzynarodowej Karcie Ogrodów Historycznych zwanej Kartą Florencką. W 1981 roku, znajdują się zapisy o konieczności łącznego traktowania ogrodu i otoczenia, podobny zapis umieszczony został w cytowanej wielokrotnie ustawie o ochronie zabytków i opiece nad nimi.
Drugim walorem ogrodów historycznych (nie do przecenia) jest ich wartość przyrodnicza – tym bardziej ważna, że często są to jedyne tereny zieleni w centrum miasta.

Bibliografia
 
1.    Adressbuch Sorau 1[zasłonięte]928-19 – www.genealogienetz.de.
2.     Drozdek M. E., Ogrody miast południowej części Środkowego Nadodrza w okresie industrializacji (przykłady wybrane). 2008. Rozprawa doktorska - maszynopis.
3.    Engelmann E., Geschichte der Stadt Sorau im Jahrhundert ihere Selbstverwaltung 1[zasłonięte]832-19, Sorau 1936.
4.     Jaworski T., Żary w dziejach pogranicza Śląsko-Łużyckiego, Zielona Góra 1993.
5.    Kluge O., Erdmann Hoffmann der Begründer der Tuchfabrik, w: Sorauer Heimatblatt, nr 5, Sorau 1954.
6.     Kowalski S., Miasta Środkowego Nadodrza dawniej, Zielona Góra 1994.
7.     Kowalski S., Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987.
8.    Lindenstrasse Nr 4. Anbau die Färbereigebäude, Kesselhauses und Fabrikgebäudes - Firma Erdmann Hoffmann in Sorau, 1[zasłonięte]873-19, sygnatura akt 81.
9.    Lisiecka M., Wpływ rozwoju przemysłu na krajobraz miasta pogranicza Śląsko-Łużyckiego na przykładzie Żar – od średniowiecza do pierwszej połowy XX w., w: Kultura krajobrazu Europy Środkowej, Zielona Góra 2005.
10.    Majdecki L., Historia ogrodów, Warszawa 1981.
11.    Neubau eines Wohn- und Fabrikgebäudes für Leinenfabrikanten Herrn I.G. Frenzel in Sorau, 1[zasłonięte]878-19, sygnatura akt 88.
12.    Nowiński T.J., Żary archeologiczne fragmenty z dziejów miasta, Żary 2005.
13.    Ostdeutsche Bauzeitung, nr 47, Breslau 1909.
14.    Schwela J.,  Sorau N.-L. und Umgebung in Wort und Bild, Sorau 1908.
15.    Siewniak M., Mitkowska A., Tezaurus sztuki ogrodowej, Warszawa 1998.
16.    Sorauer Heimatblatt, nr 11, Dortmund 1974. ( oraz 15)
17.    Sorauer Heimatblatt, nr 9, Dortmund 1976.
18.    Stankiewicz P., Park przy pałacu myśliwskim w Zielonym Lesie, maszynopis 1995.
19.    Szymczak Rafał, Historia żarskich kamienic. Część I, http://zary.info/art,zary,40.html, 2[zasłonięte]007-07.
20.    Zbiory autorki
21.    Żary na dawnej pocztówce, ze zbiorów Jadwigi i Franciszka Łuckiewiczów. Żary

Przedstawione dokumenty pochodzą z prywatnej kolekcji.
Zdjęcie obrazuje analogiczny egzemplarz.

UWAGA!!! ZDARZAJĄ SIĘ PRÓBY PODSZYCIA PODE MNIE I WYŁUDZENIA ZAPŁATY - PROSZĘ DOKŁADNIE SPRAWDZAĆ SKĄD I OD KOGO PRZYCHODZĄ WIADOMOŚCI!!!!